تله ژئوپلتیکی روسیه برای ایران؟ / زنگزور؛ طعمه هم‌صدایی کرملین با آذربایجان و ترکیه
در شرایطی که منافع ایران، ترکیه و آذربایجان در منطقه قفقاز جنوبی در تضاد با یکدیگر قرار دارد، روس‌ها نیز اخیرا با موضع گیری در باب کریدور زنگزور ظاهرا با باکو و آنکارا هم صدا شده است.
چرایی عبور روسیه از خط قرمز ایران؟
به نوشته موسسه رابرت لنسینگ، ترکیه و آذربایجان برای کنترل نوار کلیدی در امتداد مرز جنوبی ارمنستان با ایران - معروف به "کریدور زنگزور" – مسیری که آذربایجان را به نخجوان و ترکیه متصل می‌کند، فشار‌هایی را تحمیل کرده بودند. این کریدور زمینه را برای دسترسی مستقیم ترکیه به دریای خزر را فراهم کرده و نفوذ آنکارا در منطقه را تقویت و همزمان نگرانی های امنیتی را افزایش می‌دهد. این همان سناریوی ادعایی است که ایران پیشتر در باب آن هشدار داده و اعلام کرده که چنین فعل و انفعالی را در مرز‌های شمالی اش تاب نمی‌آورد. حالا امروز، روسیه که به واسطه جنگ در اوکراین در سطح جهانی منزوی شده و همزمان تمایل دارد تا به ترکیه به عنوان یکی از اعضای ناتو نزدیک شده و بدین طریق منافع خود را محقق کند، با آنکارا در باب این کریدور هم صدا شده است؛ گزاره‌ای که در تقابل با منافع ایران قرار دارد.
در همین راستا اخیرا ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه، حمایت خود را از این پروژه ادعایی ترکیه اعلام کرده است. همزمان محسن رضایی، دبیر شورای عالی هماهنگی اقتصادی سران قوا نیز در واکنش به موضع گیری روس‌ها با انتشار پیامی‌در شبکه اجتماعی ایکس (توئیتر سابق)، مواضع مقامات روسی در ارتباط با گذرگاه زنگزور را به چالش کشید و نوشت، موضع گیری مقامات روسیه در خصوص کریدور زنگزور کاملا غیرقابل قبول است و آشکارا در تضاد با روابط دوستانه و راهبردی ادعایی این کشور با ایران قرار دارد. او در ادامه افزود، این ابهام‌ها باید حل شود. این در حالی است که روسیه پیشتر هم منافع ارمنستان در منطقه را قربانی کرده و فراتر از آن تلاش دارد تا زمینه را برای برکناری نیکول پاشینیان هموار کرده و چهره‌ای نزدیک به خود را جایگزین کند.
ناظران از زاویه های متفاوتی موضع گیری اخیر مسکو در ارتباط با کریدور زنگزور را تفسیر کرده اند، گروهی پافشاری روس‌ها برای باز شدن چنین گذرگاهی را به واسطه فشار‌های اعمالی ایالات متحده و تلاشی برای دسترسی به دریای سیاه می‌دانند و گروهی دیگر تلاش دارند تا این موضع گیری ار در قاب روابط دو جانبه ایران و روسیه تحلیل کنند. از منظر گروه دوم، سیاست نگاه به شرق ایران و قرار گرفتن تمامی‌تخم مرغ های تهران در سبد چین و روسیه این فرصت را در اختیار کرملین داده تا به واسطه گزینه های اندک تهران، خلاف منافع ژئوپلتیکی ایران گام بردارد. موضع روسیه در مورد کریدور زنگزور متضمن منافع ژئوپلیتیکی این کشور در قفقاز جنوبی است و تحت تأثیر طیف وسیعی از نگرانی‌های راهبردی قرار دارد. در این قاب منافع ایران ممکن است با اهداف منطقه‌ای مسکو همسو نباشد.
بازی روسیه در قفقاز
گروهی می‌گویندف اگر بخواهیم موضع گیری اخیر روسیه را در قاب توازن قوا در منطقه تحلیل کنیم، باید تاکید داشته باشیم که روسیه قفقاز جنوبی را به عنوان منطقه‌ای مهم برای نفوذ خود به ویژه در رابطه با ارمنستان و آذربایجان قلمداد می‌کند. روسیه به طور سنتی تلاش دارد تا تعادل بین این دو را حفظ کند، در همین قاب حمایت از کریدور حمل و نقلی که آذربایجان را از طریق ارمنستان به منطقه نخجوان آن متصل می‌کند (کریدور زنگزور) ممکن است به نفع آذربایجان، ترکیه و حتی روسیه باشد، اما با منافع ایران همسو نیست.
از زاویه‌ای دیگر باید گفت، آذربایجان و ترکیه دارای منافع اقتصادی و ژئوپلیتیکی قوی در کریدور زنگزور هستند. روابط روسیه با ترکیه، به ویژه با لحاظ کردن عضویت این بازیگر در ناتو، و نقشش به عنوان میانجی بین ارمنستان و آذربایجان، می‌تواند یکی از دلایل هم صدایی مسکو با آنکارا باشد، فارغ از این که چنین موضع گیری خلاف خواست تهران است. نفوذ فزاینده ترکیه در منطقه هم به عنوان رقیب و هم شریک روسیه مقوله‌ای قابل تامل است، به ویژه با توجه به مسیر‌های انرژی و حضور نظامی‌این بازیگر در قفقاز.
ایران کریدور زنگزور را تهدیدی بالقوه برای منافع یژئوپلتیکی اش قلمداد می‌کند، زیرا این کریدور از خاک ایران گذشته و جایگاه استراتژیک آذربایجان را تقویت می‌کند. به ادعای ناظران تهران همچنین نگران افزایش نفوذ ترکیه در منطقه است، گزاره‌ای که می‌تواند توازن قوا در قفقاز را تحت تاثیر قرار دهد. بازگشایی کریدور زنگزور زمینه را برای تزانزیت انرژی و تجارت بین آذربایجان و ترکیه تسهیل می‌کند و این گذرگاه را به یک مسیر استراتژیک با ارزش تبدیل می‌کند.
روسیه که بدین طریق فرصتی برای دستیابی به سود اقتصادی به دست آورده و روابطش با ترکیه و‌اذربایجان تقویت می‌شود، از همین رو ممکن است تمایل چندانی نداشته باشد تا منافع ایران را در اولویت قرار دهد. در نهایت باید گفت، تصمیم روسیه مبنی بر نادیده گرفتن نگرانی‌های ایران ممکن است یک حرکت ژئوپلیتیکی حساب شده برای تقویت نفوذ جا پای این بازیگر در قفقاز جنوبی، حفظ روابط با ترکیه و تضمین نقش خود به عنوان یک بازیگر مسلط در سیاست منطقه قلمداد شود.
