یک دهم جمعیت ایران مهاجران افغان هستند

مجله مناره وابسته به مرکز مطالعات خاورمیانه کمبریج اخیرا مقاله‌ای به قلم «ولی کالجی» با عنوان «روابط ایران و افغانستان در دوره ریاست جمهوری جدید ایران» منتشر نموده است. ترجمه متن مقاله در ادامه می‌آید. 

پس از انتخاب «مسعود پزشکیان»، کاندیدای اصلاح طلب و اعتدالگرای ایران به عنوان رئیس جمهور جدید جمهوری اسلامی، پیام تبریک افغانستان به رهبری طالبان بسیار کوتاه بود و حتی نام رئیس جمهور جدید نیز حذف شد. «عبدالقهار بلخی»، سخنگوی وزارت امور خارجه طالبان در پستی در ایکس نوشت: امارت اسلامی افغانستان امیدوار است که روابط دو کشور همسایه و مسلمان با روی کار آمدن دولت جدید در زمینه‌های مختلف بیشتر تقویت شده و گسترش یابد. 

در مقابل، مخالفان حکومت طالبان از پزشکیان استقبال گرم تری داشتند. برای مثال، جبهه آزادی‌بخش افغانستان (AFF) - یک گروه ضد طالبان که در این کشور فعالیت می‌کند - به پزشکیان تبریک گفت و اعلام کرد این پیروزی نوید یک تغییر مثبت در نحوه تعامل تهران با طالبان را می‌دهد. پیروزی پزشکیان امید به فردایی بهتر و غلبه بر چالش‌های سیاسی و اقتصادی در ایران را باز کرده و نویدبخش تحولات مثبت در تعامل و دیپلماسی این کشور در منطقه به ویژه در مورد افغانستان است. جبهه ملی افغانستان (NFA) - یکی دیگر از گروه‌های ضد طالبان - در واکنش به انتخابات لحنی مشابه داشت.

رویکرد‌های متفاوت طالبان و گروه‌های مخالف افغانستان بازتابی از پیچیدگی‌های روابط ایران و افغانستان است. ایران مانند جامعه جهانی، حاکمیت طالبان بر افغانستان را به رسمیت نشناخته است، اما سفارت افغانستان در تهران را به این گروه تحویل داده است. در واقع ایران چندین تفاهم نامه همکاری در زمینه تجارت و ترانزیت به ویژه در مورد بندر چابهار، «تن‌ها بندر اقیانوسی» ایران در خلیج عمان امضا کرده است که امکان ترانزیت کالا بین افغانستان و هند را فراهم می‌کند. پروژه ترانزیت چابهار توسط هند، ایران و افغانستان در سال ۲۰۱۶ ایجاد شد که اخیراً ازبکستان نیز به آن ملحق شده است. طالبان امیدوار است در میان تنش‌های خود با پاکستان از این مسیر ترانزیتی تجاری بیشتر استفاده کند.

ایران در حال ساخت یک مسیر ریلی به طول ۶۲۵ کیلومتر (۳۸۸ مایل) از بندر چابهار به زاهدان است که می‌تواند ترانزیت کالا در کریدور شمال به جنوب را تسریع کند. نکته مهم این است که بندر چابهار برای افغانستان از بندر کراچی پاکستان قابل دسترسی‌تر است. در حالی که فاصله بین زرنج، مرکز استان نیمروز و چابهار حدود ۷۰۰ کیلومتر (۴۳۵ مایل) است، کراچی بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر فاصله با تورخم و جلال آباد دارد. این مزیت‌های جغرافیایی، علاوه بر تشدید درگیری طالبان با پاکستان - به عنوان بخشی از درگیری‌های مرزی و همچنین اخراج مداوم مهاجران افغان از کشور پاکستان - اهمیت بندر چابهار را برای افغانستان افزایش داده است.

افغانستان همچنان یکی از شرکای تجاری ایران تحت رهبری طالبان است. «عبدالسلام جواد آخوندزاده» سخنگوی وزارت صنعت و تجارت ایران گفت: افغانستان در سه ماه اول سال ۲۰۲۴ حجم مبادلات تجاری با ایران به میزان ۶۹۵ میلیون دلار داشته است که ۱۴ میلیون دلار صادرات و ۶۸۱ میلیون دلار واردات از ایران بوده است. این آمار به وضوح نشان دهنده تراز تجاری مثبت قابل توجه به نفع ایران است. اقتصاد ضعیف افغانستان و همچنین حجم بالای صادرات نفت و سوخت، مصالح ساختمانی، آهن، فولاد و مواد غذایی نقش مهمی در ایجاد این تعادل داشته است. در حال حاضر افغانستان چهارمین مقصد صادراتی ایران است و ایران به همراه پاکستان و چین مهمترین شرکای تجاری افغانستان هستند. انزوای بین المللی افغانستان فرصت بزرگی را برای ایران فراهم کرده است تا روابط تجاری با این کشور را توسعه دهد.

کاهش تعداد مهاجران افغان در ایران

با این وجود چالش‌های جدی در روابط ایران و افغانستان وجود دارد. موج جدید مهاجران افغانستانی به ایران پس از قدرت گیری مجدد طالبان، قاچاق مواد مخدر، قاچاق کالا و سوخت به افغانستان و سایر مشکلات مدیریت مرزی و اعتراض به منابع آبی رودخانه هیرمند در مرکز اختلافات بین دو طرف قرار دارد. اگرچه مشکل سیاست اسکان مهاجران افغان موضوع جدیدی نیست و ایران میزبان میلیون‌ها نفر اعم از مهاجر و پناهنده پس از اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی در دهه ۱۹۸۰ بوده است، افزایش تعداد آن‌ها در سه سال گذشته یکی از مواردی است که انتقادات مهم دولت ابراهیم رئیسی در قبال افغانستان را در پی داشته است. مرکز آمار ایران فاش کرد که بین مارس ۲۰۲۳ تا مارس ۲۰۲۴ بیش از ۹۷ درصد از مهاجران به ایران از افغانستان بوده اند. در حالی که ارقام ۱۰ تا ۱۵ میلیون مهاجر افغانستانی منتشر شده در برخی از شبکه‌های اجتماعی ایران اغراق آمیز به نظر می‌رسد، جمعیت مهاجران افغان در ایران زیاد است و به طور بالقوه یک دهم جمعیت ایران را تشکیل می‌دهد.

افزایش نرخ زاد و ولد در خانواده‌های افغانی و روند کاهشی در خانواده‌های ایرانی، نگرانی سیاستگذاران ایرانی را با توجه به ترکیب جمعیتی کشور در بلندمدت، افزایش سهم سنی‌های افغان با تأثیر بر فرآیند‌های سیاسی و انتخاباتی و فرصت‌های شغلی افزایش داده است. استان‌های تهران، خراسان، سیستان و بلوچستان، کرمان، یزد و فارس در شرق و مرکز ایران میزبان بیشترین جمعیت مهاجر افغانستانی هستند.

نگرانی دیگر احتمال ورود نیرو‌های طالبان یا داعش به ایران در میان مهاجران افغان و یا جذب مهاجران توسط داعش خراسان از داخل ایران بوده است. عملیات تروریستی در کرمان و شیراز مرکز استان فارس توسط داعش خراسان نیز این نگرانی را تشدید کرد. تعداد فزاینده مهاجران غیرقانونی که فاقد درآمد پایدار و استاندارد زندگی خوب هستند، امکان جذب آن‌ها را در گروه‌های تروریستی افزایش می‌دهد.

در پاسخ، دولت رئیسی شروع به راه اندازی سامانه یکپارچه امور اتباع و مهاجران خارجی (SIAM) در ایران کرد که شامل شناسایی و اخراج مهاجران غیرقانونی و لایحه تشکیل سازمان ملی مهاجرت در ایران بود. پارلمان تهران همچنین تصمیم گرفت برای جلوگیری از ورود مهاجران غیرقانونی به کشور، دیوار مرزی بین ایران و افغانستان ایجاد کند. پروژه پیشنهادی شامل ساخت دیوار بتنی به عرض چهار متر مجهز به سیم خاردار است و قرار است ظرف مدت سه سال در استان خراسان رضوی تکمیل شود. 

این پروژه بخشی از یک طرح گسترده‌تر برای تامین امنیت مرز‌های شرقی و شمال شرقی ایران با پاکستان، افغانستان و ترکمنستان است که به عنوان مسیر اصلی مهاجرت غیرقانونی و قاچاق مواد مخدر به ایران در نظر گرفته می‌شود.

با وجود این، این اقدامات نتوانست منتقدان را قانع کند و اخراج مهاجران افغانستانی به یکی از خواسته‌های مهم مسعود پزشکیان تبدیل شد که در مبارزات انتخاباتی خود سه برنامه را برای مدیریت مهاجران افغانستانی اعلام کرد.

این طرح‌ها مستلزم انسداد کامل مرز‌ها و جلوگیری از مهاجرت بیشتر است که مسئولیت اصلی آن بر عهده وزارت کشور خواهد بود و مهاجران افغان موجود در ایران ساماندهی خواهند شد. تعداد زیادی از آن‌ها نقش مهمی در اقتصاد ایران ایفا می‌کنند، اما فعالیت آن‌ها همچنان نامنظم است. مذاکره با کشور‌های اروپایی برای پذیرش بخشی از مهاجران یا کمک به اسکان آن‌ها در ایران نیز مطرح شده است - به گفته پزشکیان، غرب باید مسئولیت تسلط طالبان در افغانستان را بپذیرد که منجر به مهاجرت میلیون‌ها افغان شده است.

چالش‌های پیش روی دولت جدید

تردیدی نیست که رهبران طالبان این تحولات را در ایران دنبال کرده اند که می‌تواند یکی از دلایل برخورد سردتر آن‌ها با رئیس جمهور پزشکیان باشد. پزشکیان در تبلیغات انتخاباتی بر حقوق اقلیت‌های قومی و مذهبی و توسعه مناطق مرزی تاکید کرد. مناطق مرزی شرقی ایران به شدت توسعه نیافته و تحت تأثیر کمبود آب قرار گرفته است. از آنجایی که رودخانه هیرمند از افغانستان وارد استان‌های شرقی ایران از جمله خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان می‌شود، توسعه این استان‌ها به ویژه مناطق روستایی و اراضی کشاورزی ارتباط مستقیمی با منابع آبی این رودخانه دارد.

سال‌های اخیر نشان داد که طالبان از آب به‌عنوان اهرم فشار سیاسی و ابزاری برای مذاکره با ایران به‌ویژه در موضوع مهاجران افغان استفاده می‌کنند. ایجاد توازن بین دو حوزه سیاستی چالش مهمی برای دولت جدید ایران خواهد بود. پس از پیروزی پزشکیان، دو کمپین در شبکه‌های اجتماعی راه‌اندازی شده است که شامل «کمپین درخواست اخراج اتباع غیرقانونی افغانستان از ایران» و «کمپین لغو طرح تابعیت ایرانی برای مهاجران افغان» است.

در حالی که ساخت دیوار مرزی ایران و افغانستان در دولت قبل آغاز شده بود، اما تکمیل آن را می‌توان مسلم تلقی کرد، زیرا تصمیم اولیه در شورای عالی امنیت ملی ایران اتخاذ شده و توسط شخص رهبر ایران، آیت الله خامنه‌ای تایید شده است. در این راستا ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که تحت نظارت مقام معظم رهبری به عنوان فرمانده کل نیرو‌های مسلح قرار دارند، نیروی کار اولیه هستند.

تکمیل این دیوار مرزی می‌تواند نقش مهمی در جلوگیری از ورود مهاجران غیرقانونی، قاچاق مواد مخدر و ناامنی‌های گروه‌های تروریستی در مناطق مرزی ایران و افغانستان داشته باشد. اگرچه ساخت دیوار زیر نظر ستاد کل نیرو‌های مسلح ایران انجام می‌شود و از این رو خارج از کنترل دولت است، می‌تواند به تقویت جایگاه این دولت نیز کمک کند. چالش مهم برای دولت جدید ایران کنترل بیگانه هراسی و احساسات ضد افغانی است که می‌تواند خشونت و درگیری بین شهروندان ایرانی و مهاجران افغان را افزایش دهد.

با وجود این، شکی نیست که علیرغم اهداف اعلام شده، شناسایی، سازماندهی و اخراج مهاجران غیرمجاز از ایران چالشی برای دولت جدید ایران خواهد بود. روند اجرای آن به احتمال زیاد بر روابط ایران و افغانستان تأثیر منفی خواهد گذاشت. در عین حال تاخیر در اجرا می‌تواند تنش و درگیری بین شهروندان ایرانی و مهاجران افغانستانی را به ویژه در شهر‌ها و مناطق فقیر و توسعه نیافته استان‌های شرقی افزایش دهد. 

شرایط اقتصادی ایران در سال‌های اخیر باعث شده است که بخشی از جمعیت مهاجر به افغانستان بازگردند. بر اساس گزارش دفتر سازمان بین المللی مهاجرت (IOM) در افغانستان، در مجموع ۸۵۸۱۷۰ پناهجوی افغان از کشور‌های همسایه پاکستان و ایران از آوریل تا ژوئن ۲۰۲۴ به کشور بازگشته اند. در واقع، تداوم تحریم‌های اعمال شده علیه ایران توسط ایالات متحده آمریکا و شرکای غربی آن و تشدید تهدیدات امنیتی در خاورمیانه در پی جنگ اسرائیل و حماس، ارزش ریال ایران را به میزان قابل توجهی کاهش داده است. در گذشته تفاوت‌های چشمگیر بین ریال ایران و افغانی نقش مهمی در مهاجرت گسترده کارگران افغان به ایران داشت. اگر دولت جدید و اصلاح طلب ایران بتواند با احیای توافق هسته ای، لغو تحریم‌ها و پیوستن به گروه ویژه اقدام مالی (FATF) شرایط اقتصادی ایران را بهبود بخشد، این احتمال وجود دارد که بازگشت مهاجران به ایران دوباره برای آن‌ها جذاب باشد.

علاوه بر مشکلات اقتصادی، اجرای قوانین جدید مهاجرت در ایران احتمالاً نرخ بازگشت مهاجران افغان به افغانستان را افزایش خواهد داد. بر اساس طرح پیشنهادی «ساماندهی اتباع خارجی» که در حال حاضر در مجلس شورای اسلامی در حال بررسی است، جمعیت کل اتباع خارجی در یک شهر، روستا و استان نباید از سه درصد کل جمعیت تجاوز کند. علاوه بر این، انتظار می‌رود محدودیت‌هایی برای کاریابی، خرید و اجاره خانه نیز در مجلس در نظر گرفته شود.

در مجموع دولت مسعود پزشکیان برای ایجاد توازن بین درخواست‌های داخلی برای کنترل و مقابله با موج قوی مهاجرت میلیون‌ها افغان و امنیت مرزها، مقابله با تروریسم و قاچاق مواد مخدر با چالش جدی مواجه خواهد بود. از سوی دیگر تامین سهم ایران از منابع آبی رودخانه هیرمند به منظور توسعه نیز بسیار مهم است که تحت تاثیر روابط بین دو دولت قرار می‌گیرد.