انفجار بی‌قانونی در معدن طبس! / چرا تجهیزات معدنی ضدجرقه نبودند؟
در پی انفجار گاز متان در دو بلوک B و C معدن طبس، تمامی افراد محبوس در بلوک C و ۴۷ کارگری که در بلوک B مشغول به کار بودند جان باختند. این یعنی در پی نشت گاز و انفجار گاز متان، تاکنون ۵۲ نفر از کارگران جان خود را از دست دادند.
پس از وقوع حادثه نشت گاز در یکی از بلوک‌های شرکت خصوصی زغال‌سنگ معدن‌جو در طبس و محبوس شدن تعدادی از کارگران این مجموعه، گمانه‌زنی‌ها درباره علل وقوع حادثه بالا گرفته است.
محمدعلی آخوندی، مدیرکل مدیریت بحران خراسان جنوبی، با حضور در محل حادثه در جمع خبرنگاران گفت: انفجار در معدن زغال سنگ طبس ناشی از گاز متان بوده و تصاعد گاز متان در تونل‌ها موجب خفگی برخی نیرو‌ها در معدن زغال‌سنگ شده است.
در معادن زغال‌سنگ نشت گاز بسیار حائز اهمیت و خطرناک است و این موضوع برخی را دچار خفگی کرده است. اما نکته اصلی آن است که حادثه جان باختن کارگران معدن صرفا ناشی از خفگی نبوده بلکه انفجاری عظیم ناشی از نشت گاز رخ داده است.
لزوم رعایت ایمنی در معادن گازدار
گازی که در کانسار‌های زغال‌سنگ همراه با سایر هیدروکربور‌ها وجود دارد، عمدتاً از متان تشکیل شده است. این گاز چنانچه به نسبت معینی با هوا مخلوط شود، قابلیت انفجار پیدا می‌کند.
معادنی که در آن‌ها آزاد شدن گاز زغال از لایه‌ها به داخل حفاری‌های معدنی انجام می‌شود، معادن گازدار نامیده می‌شوند. در این معادن، ذرات ریز زغال‌سنگ قابلیت انفجار دارند و بر اثر استخراج به صورت گردوغبار در فضای معدن پراکنده می‌شوند.
یکی از نکات مهمی که در این معادن باید رعایت شود، انجام فرایند گاززدایی است. این فرایند همان بیرون کشیدن گاز زغال موجود در لایه‌های زغال‌سنگ و لایه‌های اطراف با حفر گمانه‌های ویژه و انتقال گاز به بیرون از معدن برای کمک به تهویه موثر معدن است. همچنین کلیه معادن و کارگاه‌های آن، اعم از معادن سطحی و زیرزمینی، باید قبل از شروع هر نوبت کاری از سوی مسئول ایمنی یا نمایندگان او بر اساس فرم‌های چک‌لیست ایمنی بازرسی شوند.
حال نکته اساسی اینجاست که آیا فرایند گاززدایی یا اصلاً گازسنجی به منظور جلوگیری از فاجعه انجام شده است؟
انجام نشدن به‌موقع فرایند گازسنجی
مطابق ماده ۳۵۸ آیین‌نامه ایمنی در معادن، دستگاه‌های گازسنج و اندازه‌گیری مشخصات هوا باید به طور متناوب طبق دستورالعمل کارخانه سازنده یا دستورالعملی که به تایید مسئول ایمنی یا مسئول فنی معدن رسیده است، تحت بازدید و کنترل افراد آموزش‌دیده قرار گیرد.
همچنین ماده ۳۸۶ این آیین‌نامه تأکید دارد که مسئولان پیشروی و استخراج در همه معادن زغال سنگ باید مجهز به دستگاه گازسنج باشند و میزان گاز زغال را در شروع و پایان نوبت کاری اندازه‌گیری و به سرپرست معدن گزارش کنند.
ماده ۳۸۷ نیز تصریح می‌کند که دستگاه‌های استخراج مکانیزه زغال سنگ باید مجهز به حس‌گر‌های تشخیص گاز زغال به طور پیوسته باشند و در صورت افزایش گاز زغال، بیش از ۲۵/۱ درصد آن را به طور خودکار خاموش کنند.
بر اساس ماده ۳۹۲، مسئولان اندازه‌گیری گاز موظف‌اند قبل از شروع هر نوبت کاری در محل کار حاضر شوند، کارگاه‌ها و محل‌های مشکوک را بازدید و درصد گاز زغال را به وسیله دستگاه گازسنج اندازه‌گیری کنند.
این‌ها صرفاً بخشی از موارد ذکرشده در آیین‌نامه ایمنی معادن بوده که مربوط به عملیات گازسنجی است. حال اگر تنها برخی از این موارد انجام می‌شد و عملیات گازسنجی به‌موقع صورت می‌گرفت، مسئولان می‌توانستند جلوی انفجار و نشت گاز را بگیرند یا حداقل کارگران را از آن دو بلوک خارج می‌کردند. تعویق فرایند گازسنجی و چرایی انجام نشدن به‌موقع آن می‌تواند یکی از عوامل مهم رخ دادن این حادثه باشد.
آیین‌نامه ایمنی در معادن ارزشی ندارد!
چرایی احتراق و انفجار همچنان مشخص نیست. گاز متان اگر به نسبت معینی با هوا مخلوط شود قابلیت انفجار پیدا می‌کند و انجام ندادن به‌موقع فرایند گازسنجی و گاززدایی و نبود تهویه، می‌تواند یکی از علل بروز انفجار باشد. اما ممکن است دلایل دیگری برای احتراق وجود داشته باشد. در آیین‌نامه ایمنی معادن، چندین ماده درباره ایمنی معدن و مواد منفجره نوشته شده، اما اگر نگاهی به وضعیت معادن ایران انداخته شود، تقریباً بخش بزرگی از این آیین‌نامه رعایت نشده و کسی به ایمنی آن‌ها رسیدگی نمی‌کند.
بر اساس ماده ۸۴ آیین‌نامه ایمنی در معادن، کلیه قسمت‌های دستگاه‌های حفاری مکانیزه در معدن زغال‌سنگ که احتمال تولید جرقه در آن‌ها وجود دارد باید قبـل و بعد از هـر نوبت کاری، بازرسی و کنترل شوند و در صورتی که صدمه دیده باشند، باید قبل از راه‌اندازی مجدد اقدام به تعمیر و تعویض آن‌ها کرد.
همچنین مطابق ماده ۳۹۷، انجام هر نوع عملی که ایجاد جرقه یا شعله کند در معادن دارای گاز زغال یا گرد زغال ممنوع است و کلیه تجهیزات و دستگاه‌ها باید ضدجرقه باشند. همچنین در مناطقی که خطر مواجهه با حفره‌های گاز یا انفجار سنگ وجود دارد باید با حفر چال‌های بلند به منظور پیشروی، از وجود حفره‌های احتمالی آگاه شد و اقدامات ایمنی برای بر طرف کردن خطر تصاعد آنی و انفجار سنگ انجام گیرد.
لزوم رعایت نکات فنی و ایمنی، در جای‌جای آیین‌نامه ایمنی معادن ذکر شده است. حال سوال اساسی اینجاست که چرا گازسنجی به‌موقع انجام نشده و اگر نشت گاز صورت گرفته، چه عاملی باعث احتراق شده است؟ اصلاً چرا مطابق ماده ۳۹۷، تجهیزات داخل معدن ضدانفجار نبوده است؟
از همه این‌ها مهم‌تر، موضوع رسیدگی نکردن بازرسان و سلب مسئولیت دولت در قبال بررسی ایمنی معادن خصوصی است. گویا مسئولان پس از خصوصی‌سازی این معادن، دیگر مسئولیتی را متوجه خود نمی‌بینند و بررسی ایمنی معادن و نظارت بر رعایت آیین‌نامه، دیگر برایشان اهمیتی ندارد. افزایش حوادث در معادن کشور در چندین سال گذشته، گواه این موضوع است.
پیشتر در این معدن، یعنی روز چهارشنبه هفتم شهریورماه، خروج گاز متان از معدن زغال‌سنگ پروده طبس منجر به ریزش قسمتی از کارگاه شد. تصاعد گاز متان می‌توانست زنگ خطری برای وقوع بحران باشد و مسئولان با بازرسی و نظارت بر این معدن از وقوع انفجار جلوگیری کنند. اما سلب مسئولیتی که مسئولان پس از خصوصی‌سازی معادن از خود نشان دادند، بسیار عمیق‌تر از تصور است.
آیین‌نامه ایمنی معادن در حد خطوطی روی کاغذ باقی مانده است. خطوطی که شاید می‌توانست جان چندین تن از کارگران معدن طبس را نجات دهد، اما فقدان ایمنی لازم، جان آن‌ها را گرفت. مسئولان به جای تسلیت گفتن به خانواده‌های جان باختگان، باید در قبال چرایی رعایت نشدن نکات ایمنی پاسخگو باشند و فکری به حال وضعیت ایمنی معادن کشور کنند.
