واکاوی پشت‌پرده گرانی برنج/ بازار برنج دست چه‌کسانی است؟

از نخستین برداشت کشت اول برنج توسط کشاورزان مازندرانی بیش از ۱۵۰ روز و برداشت کشت دوم و رتون نیز بیش از ۱۰۰ روز می‌گذرد و حالا همهمه گرانی برنج شوک عجیبی به تولیدکنندگانی وارد کرده است که میان دلالی‌های بازار برنج محصور شده‌اند.

کشاورز در همان روز‌های گرم تولید برنج و کشمکش‌ها برای قیمت نهایی برنج حاصل دسترنج خود را از کیلویی ۷۸ هزار تومان و نهایت ۹۰ هزار تومان آن هم اواخر آبان ماه به فروش رساند و اکنون که فصل سرد سال و زمستان را پشت‌سر می‌گذرانیم گرمای قیمتی در بازار برنج شوک به تولیدکننده و مصرف‌کننده وارد کرده است.

این برنجکار مازندرانی در انبار‌های کارخانه‌های شالیکوبی و نه در پشت‌بام‌های خانه خود برنجی ندارد و خود را هم آهسته آهسته آماده برای کشت زراعی جدید می‌کند؛ فصلی که سازمان جهاد کشاورزی این استان دستور توزیع کود شیمیایی سهمیه‌ای را داده است و بگذریم از اینکه کشاورز برای دریافت سهمیه خود تن به اجرای طرحی جدید و ثبت‌نام کردن سامانه جهت دریافت می‌دهد که این امر خود گذراندن هفت‌خان رستم و افزودن بار و رنج برای این کشاورز بی‌حامی و پشتوانه را در بر دارد.

بماند که سه سالی با راه‌اندازی سامانه سوخت و ثبت‌نام کردن کشاورزان در این سامانه، آن دسته از برنجکارانی که سواد ندارند و یا گوشی همراه ندارند با چه مشکلاتی مواجه می‌شوند تا آن‌چه را به‌عنوان سوخت سهمیه‌ای دولت و حمایتی تعریف می‌شود، بی‌خیال شوند و به خرید آزاد سوخت و نهاده‌های زراعی بپردازند تا بتوانند از زمین‌های شالیزاری خود رزق و روزی بگیرند.

اما کنار همه این مشکلات و گفتنی‌های بس بسیار، کشاورزان زحمتکش این روز‌ها به گوششان گران شدن قیمت برنج می‌رسد که برایشان آه و افسوس باقی می‌گذارد چرا که اکنون برنجی ندارند تا با این قیمت بالا عرضه کنند و گره معیشتی آنان رفع شود، اما به‌راستی بازار برنج شمال دست چه‌کسانی است؟ و مافیای برنج از تنش‌های قیمتی بازار چه‌سودی می‌برند؟

همیشه جای سؤال دارد که؛ چطور قیمت برنجی که در زمان تولید قیمت آن نرخی داده می‌شود، در زمان فروش برنج قیمت آن سر به فلک می‌کشد و از طرف دیگر مصرف‌کننده برنج هم قادر به خرید این قیمت برنج هم نیست؟

در این زمینه حرف‌وحدیث‌های بسیاری مبنی بر وجود محتکران، دلالان، سودجویان، تاجران برنج، کارخانه‌داران، بنکداران و حتی برخی آقازاده‌های تأثیرگذار بر افزایش نجومی قیمت برنج مطرح شده است و جالب‌تر آن‌که مسئولان امری که پشت تریبون رسانه‌ها قرار می‌گیرند و به بیان وجود این متأثران می‌پردازند نظارتی بر جلوگیری و یا دستگیری افراد را تسریع نمی‌کنند و سال‌هاست در این چرخه دلالان صاحبان اصلی سود پرفروش برنج به‌عنوان دومین محصول استراتژیک سفره مردم شده‌اند.

جمیل علی‌زاده شایق رئیس انجمن برنج ایران با اشاره به وضعیت برنج در ایران به‌طور مفصل توضیح داد که چه عواملی بر این نوسانات بازار برنج تأثیرگذار است و تلاطم این روز‌های بازار می‌تواند متأثر از چه عواملی باشد.

قطعه‌قطعه‌شدن اراضی کشاورزی

علی‌زاده یکی از موضوعات مهم در این زمینه را به قطعه‌قطعه شدن اراضی کشاورزی مربوط دانست و اظهار داشت: اراضی کشاورزی مرتب کوچک‌تر می‌شوند؛ یعنی اگر زمانی به‌طور متوسط کشاورزی دو هکتار بهره‌برداری داشت الآن به ۰.۶ یا نیم هکتار رسیده است، یعنی زمانی که یک کشاورز به‌طور متوسط واحد بهره‌برداری را هم اگر ما به‌طور متوسط بگیریم بالای دو هکتار بود طبیعی است که شما برنج زیادی از زمین استحصال می‌کنید و پول زیادی به دستتان می‌رسد و می‌توانید این شالی‌ها را نگه دارید و به‌مرور زمان به کارخانه ببرید تا تبدیل به برنج بکنند، بعد بفروشید و زندگی کنید.

وی اضافه کرد: ولی الآن دیگر اینطور نیست یعنی به‌طور متوسط واحد بهره‌برداری به نیم هکتار رسیده است.

مخالفت مجلس و اجرای قانون ارث

رئیس انجمن برنج ایران دلیل دیگر در این امر را هم این‌طور بیان کرد: متأسفانه در قانون ارث بار‌ها و بار‌ها ما این را از مجلس خواستیم که این مسئله را به‌روشنی تصویب کند ولی آن را تصویب نکردند و گفتند؛ "این غیرشرعی است. " و آن این بود که ما گفتیم؛ "همان‌طوری که وقتی یک ماشین از پدر به فرزندانش ارث می‌رسد بچه‌ها نمی‌آیند ماشین را با اره تیکه‌تیکه کنند و بین خودشان تقسیم کنند؛ شما بیایید بگویید در قانون ارث اراضی را هم نمی‌شود تقسیم کرد مثل خیلی از کشور‌های اروپایی؛ در خیلی از این کشور‌های اروپایی وقتی که پدر فوت می‌کند زمین به فرزند ارشد می‌رسد حالا اگر آن فرزند ارشد شغل دیگری داشت نمی‌خواهد کشاورزی کند به نفر بعدی و نفر بعدی می‌دهد و آن کسی که این زمین به وی رسیده موظف است که از سودی که در این زمین به‌دست می‌آید به بقیه بچه‌ها هم سهم بدهد و زمین را تقسیم نمی‌کند".

وی یادآور شد: حالا در ایران یک زمانی اولاد زیاد بود و پدری پنج تا بچه داشت فرض کنید یک هکتار زمین داشت وقتی که فوت می‌کرد این یک هکتار بین پنج تا بچه تقسیم می‌شد که به هر کدام ۲۰۰ متر می‌رسید، به دیگری ۲ هزار متر می‌رسید با این ۲ هزار متر هر کاری نمی‌توانست بکند بعد این پسر هم فوت می‌کرد و آن دو هزار متر هم دوباره تقسیم می‌شد یعنی زمین آن‌قدر تقسیم می‌شد که به نفرات سوم یا چهارم وقتی می‌رسید سودآور نبود ولی، چون شغل پدری بود افراد آن حرفه کشاورزی را حفظ می‌کرد.

عدم‌حمایت تعاونی روستایی از کشاورزان مازندرانی

علی‌زاده با بیان اینکه همواره کشاورز وضعش طوری نبود که بتواند محصولی را که برمی‌دارد به‌تدریج ماهیانه یک‌مقدارش را به کارخانه ببرد و تبدیل کند و سپس بفروشد بنابراین مجبور است در همان اول فصل این برنج‌هایی را که تولید می‌کند رد کند برود.

وی افزود:، اما از طرف دیگر ما واقعاً به‌خلاف آن‌چه می‌بینیم حمایت آن‌چنانی از کشاورز نکردیم اصلاً سازمان تعاون روستایی تشکیل شد برای حمایت از کشاورز به این معنا که بیاید مثلاً در شروع فصل کشت به کشاورز وام و نهاده بدهد، کمکش کند که کشاورز بتواند سرپا بماند و کشتش را انجام بدهد و بعد بدهکار سازمان تعاون روستایی و بانک کشاورزی شود و این دو نهاد برای همین به وجود آمدند؛ اکنون هر دو نهاد هدفشان را گم کردند یعنی الآن کشاورز نه امیدی به کمک سازمان تعاون روستایی دارد نه بانک کشاورزی کمکش می‌کند.

رئیس انجمن برنج ایران با تأکید بر اینکه بانک کشاورزی که فقط باید در خدمت کشاورزان باشد الآن می‌گوید؛ "به فلان کارخانه‌دار اگر وام بدهم من مطمئنم که وامم را برمی‌گرداند و هم بهره خوبی به من می‌دهد، کشاورز رها شده است و کشاورز هم که ضامن ندارد بیاید ضمانت بکند. " و خودبه‌خود کشاورز از چرخه بانک کشاورزی بیرون رفت.

وی با تشریح دیگر ابعاد تأثیرگذار بر روند کشت‌وکار و قیمت برنج گفت: کشاورز دیگر زیر پوشش حمایتی سازمان تعاون نیست و یک رستم بی‌اسلحه شده و مجبور است که روی پای خودش و به فکر خودش باشد و برای ایستادگی روی پای خود، وقتی که می‌خواهد کشت را شروع کند از این و آن قرض بگیرد تا بتواند نهاده‌های خودش را بخرد.

دلال عاملی بر گرانی برنج

این مسئول با ابراز اینکه یک عده‌ای که متأسفانه خیلی هم مورد حمایت قرار می‌گیرند و کسی هم با آنها برخورد تندی نمی‌کند می‌آیند سراغ کشاورز بدبخت، همان زمان که می‌خواهد برای خرید نهاده‌هایی وام بگیرد، به وی نزول می‌دهند و می‌گویند؛ "وام بگیر. "، و در واقع تولیدشان را پیش‌خرید می‌کنند، تصریح کرد: یعنی کشاورز می‌داند که وقتی رفت روی زمین و دارد برنجش را کشت می‌کند همه نهاده‌هایش را با کمک مثلاً فلان دلال تهیه کرده است، پس برنج تولیدی اش برای آن دلال است و دیگر به خودش چیزی نمی‌رسد و آن هم به حداقل قیمت از وی می‌خرد؛ یعنی درست در شروع فصل برداشت از کشاورز برنجش را به حداقل قیمت می‌خرد و، چون ریش کشاورز گروی این دلال است مجبور به فروش محصول خود به آن فرد است و آن دلال آدم ثروتمندی است که توانسته است از راه‌های اکثراً خلاف، یک مالی را جمع کند، دیگر نیاز ندارد این برنجش را همین الآن به بازار بدهد و آن شالی را نگه می‌دارد.

تاکنون کاری برای کشاورز صورت نگرفته است

علی‌زاده با اعلام اینکه خوشبختانه وضعیت برنج با گندم و بقیه محصولات فرق می‌کند خاطرنشان کرد: آن پوسته‌ای که روی برنج هست برنج را محکم نگه می‌دارد و اگر شما شالی‌تان را به برنج تبدیل نکنید می‌توانید مدت‌ها آن را نگه دارید و به برنج که تبدیل می‌شود، شکننده می‌شود بنابراین این شالی را این دلال نگه می‌دارد و هر وقت که لازم شد سری به سری به بازار می‌دهد نتیجه این می‌شود که برنجی که هنگام برداشت ۶۰، ۷۰ هزار تومان بود وقتی به ماه‌های دی، بهمن و اسفند می‌رسد یک‌دفعه قیمتش بالا می‌کشد و کشاورز از دور فقط نگاه می‌کند و آه می‌کشد، اشک می‌ریزد و کاری هم از دستش برنمی‌آید.

وی با تأکید بر اینکه اگر یک کشاورز هم ثروتمند و پولدار بود و یک زمین داشت از نظر درآمد نه سلامت مثل همین دلال می‌شد، اظهار داشت: ما هم به داد کشاورز نمی‌رسیم، حرف می‌زنیم، شعار می‌دهیم، در مجلس سینه چاک می‌دهیم، ولی در واقع چیزی برای کشاورز در این قضیه حاصل نمی‌شود. 

رئیس انجمن برنج ایران با اشاره به موضوع بعدی در این زمینه عنوان کرد: یک زمانی کارخانه‌های شالیکوبی کارشان فقط این بود که شالی را از کشاورز می‌گرفتند و تبدیل به برنج می‌کردند و یک دستمزدی و حق‌الزحمه‌ای می‌گرفتند برنج را دوباره به خود کشاورز می‌دادند.

وی با تأکید بر اینکه الان متاسفانه شالیکوبی‌های ما تجارت هم می‌کنند یعنی یک بخشی از فعالیت کارخانه‌های شالیکوبی تبدیل به تجارتخانه شده است، تصریح کرد: وقتی کشاورز شالی خود را به کارخانه می‌دهد، کارخانه‌دار زمین را اصلا شالی را از کشاورز می‌خرد، چون دیگر کار تجارت هم انجام می‌دهد و شالی را هم می‌خرد و تبدیل به برنج می‌کند و بعد همین برنج را خودش می‌فروشد.

کارخانه‌دار یا تاجر

وی اضافه کرد: حالا از خود این کارخانه‌دار که بپرسی می‌گوید که نه من گوشه زمین کارخانه‌ام یک زمین بی‌مصرفی افتاده بود، پسر من بیکار بود، آن‌جا یک دکانی برای سرگرمی برای خود باز کرد و برنج می‌فروشد.

علی‌زاده گفت: کارخانه‌داران ما تاجر هم شدند و این باعث می‌شود که دو مشکل پیش بیاید که یک مشکل از دید همه پنهان شده و کسی متوجه عیب دوم نمی‌شود؛ یکی اینکه کشاورز برنجش را می‌دهد و بیرون می‌آید و پولش را می‌گیرد و دوم اینکه وقتی که این کشاورز می‌آید برنج و شالی خود را به کارخانه‌دار می‌دهد و برنج خودش را نمی‌گیرد شالی‌های مختلف توی کارخانه یقینا در آنها اختلاط ایجاد می‌شود یعنی خیلی هنر می‌خواهد که یک کارخانه‌دار انبارش را طوری تقسیم کند که بگوید که این شالی برای فلانی است و یا آن طارم هاشمی، این یکی طارم عسکری و یا آن یکی نداست و این دقت را نمی‌کنند.

وی با بیان اینکه این اختلاط هم مزید بر علت شده و دو اشکال پیش آمده است، یادآور شد: یکی اینکه کنترل قیمت دیگر دست کارخانه‌دار است و دوم اینکه در اختلاطش هم خیلی دقت نمی‌کند.

رئیس انجمن برنج ایران در ادامه به این نکته اشاره کرد: شما وقتی که برنج را برمی‌دارید در واقع یک بار می‌توانید برنج را برداشت کنید هر چی جلوتر می‌روید دیگر برنج جدیدی که به بازار نمی‌آید همان برنج‌هایی که در مرداد و شهریور برداشت کردید به بازار می‌آید، خود به خود عرضه ثابت می‌ماند و حتی عرضه کم می‌شود ولی مصرف کماکان وجود دارد یعنی فردی اگر روزی ۱۰۰ گرم برنج مصرف می‌کند از شهریور، مهر، آبان و آذر تا دی این فرد مصرف برنج خودش را کم نمی‌کند ولی در بازار دیگر شروع به کم شدن برنج می‌شود و خود به خود قانون عرضه و تقاضا باعث می‌شود که وقتی به دی و بهمن می‌رسیم خود به خود قیمت برنج بالا می‌رود.

کم شدن عرضه برنج در بازار علتی بر افزایش قیمت

علی‌زاده ادامه داد: حالا صرف‌نظر از آن بحث اول اگر شرایط نرمال هم بود و از کشاورز هم حمایت می‌شد این افزایش قیمت را ما تا عید داریم یعنی عید دیگر در پیک قیمت برنج است؛ بیشترین قیمت برنج در بازار چه کشاورز پولدار، چه بی‌پول باشد، چه بتواند برنجش را به بازار بدهد و چه نتواند خودبه‌خود فروردین ماه این قیمت بالا می‌رود تا اینکه استارت کشت سال بعد زده می‌شود.

این مسئول با اشاره به اینکه به‌محض اینکه کشاورز در زمین کشت سال بعد را شروع می‌کند، یواش یواش قیمت برنج پایین می‌آید تا به فصل برداشت نمی‌رسد، اظهار کرد: در فصل برداشت ما معمولا پائین‌ترین قیمت را در برنج داریم؛ باز دوباره این سیر همینطور ادامه پیدا می‌کنند.

وی گفت: این منحنی همیشه یک منحنی نرمالی دارد، مهر یه قیمتی دارد، به دی که می‌رسد بالاتر می‌رود، به فروردین بالاتر می‌رسد ولی الان این نرمال نیست یعنی شیبش تند شده به همان دلیل که گفتم کشاورز مجبور است که برنجش را به محض برداشت به کسی که ازش قرض یا وام گرفته، بدهد. 

اکنون افزایش قیمت برنج نرمال نیست

علی‌زاده تأکید کرد: اگر سازمانی پشت کشاورز باشد، سازمان تعاون روستایی برای این کار تشکیل شد از هدفش دور شد، بانک کشاورزی برای این کار تشکیل شد از هدفش دور شد، اگر ما واقعا پشت‌سر کشاورز بایستیم، از نظر مالی در زمان شروع کشت کمک و حمایتش کنیم، نهاده‌ها را در اختیارش بگذاریم مجبور نیست سلف‌فروشی کند، به هر دلالی که از راه می‌رسد برنجش را پیش فروش نمی‌کند.

دامن‌زدن شایعه، علتی بر گرانی برنج

رئیس انجمن برنج ایران گرانی‌های این روز‌های برنج را دامن زدن یک عده‌ای بر این آتش قیمت بیان کرد و گفت: مثالی بزنم که خودم هفته‌ای گذشته یک برنج مرغوب و غیرموجود در بازار را برای الک بیرون دادم که با دو الکی که انجام شد خورده آن به دو و سه درصد رسیده بود، عطر این برنج واقعا همه را گیج می‌کند از طرف دیگر کیفیت پختش عالی هست این برنج را ۱۱۰ تومان خریدم؛ این فروشنده‌ها خودشان به این شایعات دامن می‌زنند یعنی نرخ کاذب را ایجاد می‌کنند، مثل این می‌ماند که شما بگویید که فلان جنس را که مثلا پنج تومان بود را امروز ده تومان خریدم و این به اون یکی می‌گوید ۱۲ تومان خریدم یواش یواش این عدد جا می‌افتد.

وی خاطرنشان کرد: در واقعیت این نیست، یعنی کم کم ذهن را خراب می‌کنند و این باعث می‌شود که یواش یواش شایعه‌ای که پخش شده، رنگ حقیقت به‌خودش بگیرد.

محتکران و دلالان به‌دنبال ارز ترجیحی برنج

در ادامه این گزارش رضا حاجی‌پور عضو کمیسیون کشاورزی در مجلس شورای اسلامی با اشاره به این گرانی‌ها از وجود عده‌ای محتکران و دلالان برنج خبر داد و گفت: این محتکران در زمان فروش، برنج از کشاورزان خریداری و در انبار‌های خود دپو کردند و الان به خاطر اینکه ارز ترجیحی برخوردار نشدند می‌گویند برنج وجود ندارد.

وی با تاکید بر اینکه دلالان برای ورود این برنج خواستار دریافت ارز ترجیحی هستند تا این واردات تحقق یابد، افزود: در صورتی که ما اگر همین ارز را در اختیار کشاورزان و خودمان، در خصوص مکانیزه کردن، زهکشی و یکپارچه سازی اراضی قرار بگیرد مثل گندم به خودکفایی می‌رسیم. 

نماینده مردم آمل در مجلس با اعلام اینکه امروز تولید گندم از هشت یا نه میلیون تن به دوازده میلیون تن گندم رسیدیم، یادآور شد: در امر برنج نیز به سرعت می‌توانیم به خودکفایی برسیم.

تشویق کشاورزان مازندرانی به تولید برنج پرمحصول 

حاجی‌پور با بیان اینکه با این قیمت‌گذاری برنج، از همه کشاورزان دعوت می‌کنم به تولید برنج پرمحصول بپردازند، بیان کرد: دولت موظف شد برنج پرمحصول ما را مثل برنج تیسا، ندا و برنج‌های پر محصول با کیفیت را خریداری کند.

وی با اشاره به اینکه در راستای رسیدن خودکفایی به تولید این نوع برنج‌ها بپردازیم، تصریح کرد: در گذشته برای تولید برنج آمل دو و آمل سه، همین ابزار‌های تشویقی را برای کشاورزان گذاشته بودیم که بلافاصله به خودکفایی رسیده بودیم آن هم زمانی هم بود که دوران جنگ نیاز نداشتیم برنج وارد بکنیم.

وی با ابراز اینکه "الآن در کمیسیون و شورای قیمت‌گذاری در کنار کشاورزان قرار گرفتیم و این نهاد‌ها را همراه کردیم. "، مطرح کرد: امروز احساس می‌کنم قیمت برنج، یک قیمت مناسبی است و نباید با افزایش قیمت به مردم فشار بیاوریم.

سرانه مصرفی برنج برای ایرانیان کافی است

عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی این برنج را قوت یومیه ایرانیان بیان و عنوان کرد: یک عده‌ای آمدند آن را احتکار کردند و برنج‌های خارجی را هم از آن‌طرف دنبالش هستند تا وارد کنند که به‌نوعی دنبال اهداف خودشان هستند.

حاجی‌پور با تأکید بر اینکه در حال حاضر کمبود برنج در کشور نداریم، اظهار داشت: سرانه مصرف یک فرد ایرانی ۱۰۰ گرم در روز است و این را برای ۷۰ میلیون در نظر بگیرید و ۲۰ میلیون مصرف برنج نداشته باشند، با کنار هم قرار دادن این ارقام سرانه مصرف ما طوری است که ما به ۶۰۰ یا ۷۰۰ هزار تن برنج وارداتی نیاز داریم آن‌هم درصورتی که دچار بحران شویم در غیر این صورت با همین برداشت برنج، تامین برنج داریم.

با توجه به این وضعیت و به‌نوعی بحرانی بر افزایش قیمت برنج در کشور، نیاز نظارت اساسی و حیاتی در این زمینه احساس می‌شود تا نسبت به قیمت‌گذاری ثابت نرخ برنج چه برای تولیدکنندگان و چه برای مصرف‌کنندگان برنامه ریزی شود و این مهم در دستور کار قرار گیرد و حتی لازم شد تیمی برای جلوگیری از هرگونه ورود تاثیرگذاران، دلالان و محتکران و یا حتی تاجران و کارخانه‌داران نسبت به افزایش بی‌رویه این حاصل دسترنج کشاورزان زحمتکش از سوی وزارتخانه‌های کشور همانن، جهاد کشاورزی و صمت تشکیل شود تا باعث ناامیدی کشاورزان نشوند که مجبور به فروختن اراضی کشاورزی خود شوند.