نظام سازی دینی مهمترین نوآوری شهید صدر

آفتاب- فروزان آصف نخعی: ما وقتی می‌خواهیم با قرآن مواجه شویم باید از واقعیت‌های زندگی شروع کنیم و با مسئله محوری و طرح مسئله، و همچنین دادن مسئله به قرآن، قرآن را به نطق بیاوریم. 

حجت الاسلام مهدی مهریزی مدرس دانشگاه در گفت و گو با آفتاب به مناسبت سالگرد شهادت شهید سید محمد باقر صدر با اعلام مطلب بالا به عنوان یکی از محوری‏ترین اندیشه‌های این فیلسوف و فقیه جهان اسلام گفت: شهید صدر معتقد است که مثلا در باره موضوعاتی مانند حقوق زن، آزادی، و حقوق بشر، حقوق شهروندی، اگر مدعی هستیم قرآن پاسخگو است، باید به قرآن مراجعه کنیم و پاسخ بگیریم. وی افزود: این بهترین راهی است که برای خروج قرآن از مهجوریت از سوی شهید صدر ارائه شده است. 

وی در ادامه با اشاره به این که مرحوم شهید سید محمد باقر صدر در تاریخ روحانیت شیعه از شخصیت‏های بسیار تاثیر گذاری است که به گمان من در آینده های دور تاثیر افکار و اندیشه هایش در حوزه‌های علمی و دینی و جوامع اسلامی مشخص می شود، گفت: از این رو می توانم بگویم شهید صدر در مرحله اول مصداق بارز عالم به زمان است که با تمامی افکار و اندیشه های زمان خودش آشنا بود و با آن به تعامل و مقابله برمی‌خاست. نمونه بارز آن دو کتاب فلسفه‏نا واقتصادنا در نقد مارکسیسم در دو حوزه فلسفه واقتصاد است . 

ایشان نه تنها به نقد می‌پرداخت بلکه به راه حل دینی نیز اقدام می‌کرد . ایشان در نقد اقتصاد سوسیالیستی و سرمایه داری قلم زد و راه حل دینی و اسلامی ارائه کرد. به طور خاص ایشان نظام بانکداری اسلامی را به عنوان یک راه حل برای مواجهه با نظام سرمایه داری ارائه کرد. 

این مدرس دانشگاه در ادامه در باره ویژگی دوم شهید صدر گفت: ایشان علاوه به پرداختن به حوزه اندیشه ، به حوزه مسایل اجتماعی نیز می‌پرداخت که تشکیل حزب‌الدعوه و مبارزه با رژیم بعث عراق را می‌توان نمونه دیگری از این ویژگی دانست. 

مهریزی در فراز دیگری از سخنان خود سعی کرد به تحلیل زندگی صدر از زاویه آثار قلمی‌اش بپردازد. این استاد دانشگاه برای این منظور یکی از محورهای اساسی در آثار قلمی شهید محمد باقر صدر را مسئله نظام سازی دینی دانست و گفت: مسئله نظام سازی دینی موضوعی است که درگذشته در حوزه های علمی اسلامی رایج نبوده و آثار فقهای گذشته و فقهای معاصر اغلب مملو بوده از احکام متفرقه اسلامی و استنباط‌های پراکنده. 

وی در ادامه افزود: اما شهید صدر به استخراج یک منظومه نظری از احکام پراکنده پرداخت وبه صورت عینی نمونه‌ای از آن را درحوزه اقتصاد ارائه کرد. 

این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به این که شهید صدر این روش را برای زندگی دینداران در دنیای امروز از متن اسلام استخراج کرد گفت: بنابراین در دنیای جدید که همه با نظریه‌ها خود را عرضه می کنند او می‌گفت که یک عالم دینی نیز باید بتواند پاسخ دینی خودش را در قالب نظریه به جهان معاصر ارائه بدهد. 

وی افزود: متاسفانه پس از شهید صدر روش نظریه پردازی ایشان در حوزه‌های دینی ادامه نیافت. 

دکتر مهریزی در مرحله بعد نحوه مواجهه به قرآن و استنباط ازقرآن توسط شهید صدر را موضوع بحث قرارداد و گفت: ایشان در کتاب تفسیر موضوعی قرآن به نام " المدرسه القرآنیه " می‌گوید: ما وقتی می‌خواهیم با قرآن مواجه شویم باید از واقعیت‌های زندگی شروع کنیم و با مسئله محوری و طرح مسئله، و همچنین دادن مسئله به قرآن، قرآن را به نطق بیاوریم. وی با ذکر مثالی در این باره گفت: مثلا در باره موضوعاتی مانند حقوق زن، آزادی، حقوق بشرو حقوق شهروندی، اگر مدعی هستیم قرآن پاسخگو است، باید به قرآن مراجعه کنیم و پاسخ بگیریم. وی افزود: این بهترین راهی است که برای خروج قرآن از مهجوریت از سوی شهید صدر ارائه شده است. 

وی در ادامه به بحث آسیب شناسی اجتهادهای فقهی شهید صدر در مقاله‌ای به نام " آینده حرکت اجتهاد " پرداخت وگفت: شهید صدر در این مقاله عیب‌های اجتهاد فقهای امامیه را مطرح می‌کند و می‌گوید نگاه فقهای امامیه، نگاه فردی است و گمانشان بر این است که فقه می‌خواهد مشکلات فرد مسلمان را حل کند از این رو به عنوان نمونه بحث "حیله در ربا" را مطرح می‌کنند. 

وی در ادامه با اشاره به این که اگر ما نگاه اجتماعی داشته باشیم دیگر فتوا به "جواز حیله در ربا" نمی‌دهیم گفت: این دست از فتاوی ممکن است مشکل فرد را حل کند ولی مشکلات جامعه را از نظر شهید صدر دوچندان خواهد کرد. 

دکتر مهریزی در ادامه به مقاله " فهم اجتماعی نصوص " شهید صدر پرداخت. وی گفت: شهید صدر در این مقاله ابتدا از نوآوری‌های مرحوم محمد جواد مغنیه تجلیل می‌کند و می‌گوید ما وقتی می‌خواهیم نصوص دینی را تفسیر کنیم هر متن دینی یک حوزه معنایی لغوی و استعمالی دارد و یک حوزه معنایی اجتماعی دارد که تعبیر می‌کند به " فهم اجتماعی متن." شهید صدر تاکید دارد که فقیه باید به این نقطه برسد. 

این استاد دانشگاه در ادامه به ذکر شواهدی از فتاوی مغنیه پرداخت و گفت: از نظر شهید صدر فتاوی مرحوم مغنیه با قاعده " فهم اجتماعی متن " سازگاری دارد که می‌گوید اگر ما راجع به ابزار زندگی از قبیل ابزار موسیقی، ابزار ذبح، ابزار قمار، و ... روایت یا فتاوی دینی داشتیم نباید به معنای لفظی و استعمال آن اکتفا کنیم بلکه باید به فهم اجتماعی توجه کرده از این رو می‌گوید این واژه‌ها خصوصیت ندارد. 

وی افزود: برهمین اساس است که امام(ره) می‌فرمودند که شطرنج خصوصیت ندارد و بسته به آن که جامعه چگونه از آن برداشت و استفاده می‌کند باید در باره‌اش فتوا صادر شود. 

کتاب " الاسلام یقودالحیات " به معنای اسلام راهنمای زندگی یکی دیگر از کتاب‌های شهید صدر است که از سوی دکترمهریزی مورد بررسی قرار گرفت. او در گفت و گو با آفتاب تاکید کرد که این کتاب حاوی 6 مقاله‌ای است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران توسط شهید صدر نگاشته شده است. 

وی افزود: این کتاب زمانی به نگارش درآمده که چند تن از شاگردان ایشان از جمله شیخ راغب حرب پیش نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را به منظور مطالعه و اظهار نظربه ایشان می‌دهند. 

شهید صدر درقسمتی از کتاب مطرح می‌کند که در یک کشور اسلامی چگونه باید قانونگذاری کنیم. در ادامه شهید صدر درسه بخش نظر خود را اظهار می‌کند. ابتدا ما دراسلام یک عده مسلمات در فتاوا و استنباط‌ها داریم که همه فقها در آن اتفاق نظر دارند و از این رو باید به قانون اساسی تبدیل شوند. دوم یک حوزه اجتهاد‌های مختلف داریم که در آن‌ها اختلاف نظر راه دارد. و سوم حوزه منطقه‌الفراغ است که دین درباره آن سکوت کرده است. 

وی در ادامه گفت: پس مسلمات که همه فقها درآن اجماع دارند،از نظر شهید صدر به قانون اساسی تبدیل می‌شود. درحوزه اجتهادهای مختلف ، حکومت باید فتاوی " اجراپذیرتر " را به عنوان قانون انتخاب کند. مثلا اگر برخی فقها بلوغ دختر را 9 سال وبرخی دیگر 13 سال می‌دانند باید آن فتاوی مورد توجه واقع شود که با زمان و عصری که در آن زندگی می‌کنیم هماهنگ باشد از این رو حکومت دینی باید آن فتاوایی که با واقعیت‌های جامعه سازگارتر است را انتخاب کند. 

وی در باره حوزه سوم یعنی حوزه منطقه‌الفراغ گفت: شهید صدر در باره حوزه منطقه‌الفراغ در برخی نوشته‌هایش در باره نحوه اداره جامعه می‌گوید که مجلس منتخب مردم تصمیم گیرنده است از این رو حق تصمیم گیری را به مردم می‌دهد و دربرخی از نوشته‌هایش نیز حق انتخاب و تصمیم‌گیری را به حاکم اسلامی می‌سپارد. 

این استاد دانشگاه در ادامه این گفت و گو به کتاب " ائمه اهل البیت تنوع ادوار و وحدت هدف " به عنوان اثر تاریخی که حاوی سخنرانی‌های شهید صدر بوده اشاره و تاکید می‌کند: شهید صدر در کتاب " ائمه اهل البیت ..." می‌گوید ائمه اهل بیت در این سیصد و خرده‌ای سال حضور، یک هدف واحد داشته‌اند که این هدف واحد درشرایط مختلف به صورت‌های گوناگون ظاهر می‌شد؛ گاهی در صورت جنگ امام حسین (ع)، گاهی در صلح امام حسن (ع)، و گاهی در کار فرهنگی دوره امام باقر(ع) و امام صادق (ع) به این معنا که هیچ یک از این مدل‌های بیرونی هدف نیست و این گونه نیست که در همه زمان‌ها همواره یک راه به نام جنگ امام حسین(ع) و یا صلح امام حسن (ع) را باید بپذیریم. 

وی در ادامه به دعای مندرج در زیارت عاشورای امام حسین (ع) اشاره کرد و گفت: در خود زیارتنامه امام حسین (ع) می‌خوانیم که " خدایا زندگی من را مانند زندگی محمد(ص) و آل محمد(ص) قرار ده و مرگ من را مانند مرگ محمد(ص) و آل و محمد(ص) قرار بده ". 

وی افزود: در این زیارتنامه نمی‌گوییم که خدایا زندگی من را تنها مانند زندگی امام حسین(ع) و یا مرگ من را تنها مانند مرگ امام حسین(ع) قرار بده. این نکته مهمی است در الگو گیری از تاریخ اسلام براساس نگاهی که علاوه بر زیارت عاشورای امام حسین (ع) شهید صدر به آن می‌پردازد.