حق آبه ایران از افغانستان در کدام هزارتو گم می‌شود؟
اهالی سیستان از کم آبی و خشکسالی رنج می‌برند، اما ماجرای دیرینه عدم اعطای حق‌آبه ایران از سوی افغانستان همچنان مانند یک گره کور باقی مانده است. دی ماه بود که خبر رسید، طالبان ساخت سد پاشدان در هرات را تکمیل کرده و این در حالی بود که «اسماعیل بقایی»، سخنگوی وزارت خارجه ایران، خواهان همکاری حکومت طالبان برای بر طرف کردن موانع ورود آب از افغانستان به ایران شده بود. اکنون نیز در خبر‌ها آمده است طالبان به‌عمد، مسیر آب رودخانه هیرمند را به شوره‌زار گودزره در نیمروز منحرف کرده است.
ایران و افغانستان برای استفاده از آب هیرمند در سال ۱۳۵۱ شمسی معاهدهای امضا کردهاند که بر اساس آن میزان سالانه آبی که از رودخانه هیرمند وارد ایران می‌شود، مشخص شده، اما در طول سال‌های پس از امضای این معاهده مقامات افغانستان بار‌ها ارسال حق آبه ایران را به تعویق انداخته‌اند و اکنون در زمان حاکمیت طالبان همچنان عدم وصول حق‌آبه، از مشکلات جدی کشور است؛ مشکلی که از محیط زیست تا معیشت مردم در سیستان و بلوچستان را مختل کرده است.
محیط زیست ایران قربانی خودخواهی طالبان
حال تالاب هامون خوب نیست. این را هم اهالی مناطق اطراف این تالاب می‌دانند و هم گونه‌های زیستی و جانوری تالاب هامون در سکوت فریاد می‌زنند. در شرایطی که افغانستان نسبت به سدسازی روی رود‌های منتهی به تالاب بین‌المللی هامون اقدام کرده است، این تالاب مایه حیات ۲۸۴ گونه جانوری است و بر اساس نظرات دکتر «جواد میردار هریجانی»، رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون با شرایطی که پیش می‌رود، امیدی به احیای مجدد این حوضه آبریز نیست.
تا سال ۱۴۰۰ که سد کمال خان افغانستان افتتاح شد، بخشی از سیلابی که از سوی افغانستان وارد ایران می‌شد، در چاه‌ها ذخیره و مابقی آن وارد هامون هیرمند می‌شد. به عبارت دیگر هر زمانی که سیلابی رخ می‌داد، آبی وارد هامون می‌شد. ولی از سال ۱۴۰۰ تاکنون که سد کمال خان ساخته شد، عملا آب بسیار کمی وارد ایران شد؛ به گونه‌ای که بر اساس آمار وزارت نیرو در سال ۱۳۹۹ حدود ۳۲ میلیون متر مکعب آب از هیرمند وارد ایران شد. در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۰ حدود ۲۷ میلیون متر مکعب در سال ۱۴۰۲-۱۴۰۱ حدود ۷۰۰ هزار متر مکعب و امسال ۳۹۲ میلیون متر مکعب از طریق سیلاب‌های هیرمند وارد ایران شد. سد کمال خان یک سد انحرافی است که میزان دریافت آب آن ۵۲ میلیون متر مکعب است و قادر است حجم زیادی از آب را از طریق سرریز وارد گود زره و منحرف کند.
درواقع آمار‌ها به وضوح نشان می‌دهند که با احداث سد کمال خان بخش زیادی از سیلاب‌های هیرمند به سمت گود زره هدایت شد. با همه اینها، برخی فعالان حوزه محیط زیست معتفدند هنوز یک راه وجود دارد و شاید بتوان با زبان دیپلماسی طبیعت این منطقه از ایران را نجات داد.
آیا طالبان خود را به ندیدن و نشنیدن زده است؟
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، اوایل بهمن ماه به کابل سفر کرد و در همان زمان گمانه زنی شد که این سفر با محوریت مسئله حق‌آبه انجام شده است. «محمد جوانبخت»، معاون وزیر نیرو امور آب و آبفا از جمله مقاماتی بود که در این سفر، عراقچی را همراهی می‌کرد. وی در این خصوص گفته است: «در حال حاضر یکی از اصلی‌ترین موضوعات بین ایران و افغانستان بحث آب و احداث سد پاشدان بر روی هریرود و مسائل زیست محیطی است که این سد به مرور در ارتباط با خراسان رضوی در ایران ایجاد می‌کند. با توجه به کاهش ورودی‌ها برای تامین آب شرب مشهد دچار زحمت شده‌ایم»
اگرچه نگرانی‌ها از بی توجهی طالبان به حق‌آبه ایران به قوت خود باقی است، اما «علی‌رضا بیگدلی»، سرپرست سفارت ایران در کابل، درباره موضوع حق‌آبه میان افغانستان و ایران گفته است «در سفر اخیر وزیر امور خارجه کشورمان به کابل، بر پایبندی به معاهده تاکید و اعلام شد که نسبت به رفع مشکلات آبی در سیستان و بلوچستان با نگاه اسلامی و برادری همکاری می‌کنند.» ایران پیش از این نیز بار‌ها از طالبان خواسته بود که به تعهدات افغانستان بر اساس معاهده ۱۳۵۱ آب هلمند پایبند بماند، اما با وجود وعده‌های دیپلماتیک، طالبان اخیرا به‌عمد، مسیر آب رودخانه هیرمند را به شوره‌زار گودزره در نیمروز منحرف کرده است. رفتار‌های عامدانه طالبان در قبال حق‌آبه ایران، این فرضیه را ایجاد کرده است که اساسا طالبان خود را به ندیدن و نشنیدن زده است.
«علی بیگدلی»، کارشناس ارشد سیاست خارجی در این باره به فرارو گفته است: «بهترین کار در عرصه دیپلماسی این بود که تقاضا می‌شد یک هیئت بلندپایه از سوی افغانستانی‌ها به ایران سفر می‌کرد و راجع به این موضوع صحبت می‌شد. درواقع این موضوع با سفر‌های هیئت‌های افغانستانی به ایران و مذاکرات قابل حل بود. حتی معتقدم اگر لازم بود، می‌توانستیم تا حد معقول باج دهیم. باید بپذیریم که منبع آب در افغانستان است و انتظار افغانستانی هم به لحاظ اقتصادی، چندان دور از ذهن نبود و دیر یا زود به این مرحله می‌رسیدیم.»
با این وجود برخی کارشناسان معتقدند افغانستان از موقعیت حساس سیاسی ایران سوء استفاده می‌کند. «عبدالرضا فرجی راد» در این باره به فرارو گفته است: ««متاسفانه تمامی گفت‌و‌گو‌های دوستانه‌ای که تا کنون درباره آب با طالبان انجام شده، نتیجه نداده است. ما نیز باید هدف گذاری داشته باشیم؛ یعنی سیاستی را اتخاذ کنیم که بعد‌ها بگوییم ما در برابر فشاری که افغانستان در رابطه با محدودیت‌ها روی ما می‌آورد، چه اقداماتی می‌توانیم انجام دهیم. حقیقت این است که به علت تحریم‌های بین المللی، دست ما بسته است. ما در صحنه جهانی در انزوای اقتصادی قرار گرفته‌ایم و در این شرایط، ۲ و نیم میلیارد دلار، مبادله تجاری با افغانستان برای ما اهمیت دارد. وقتی اقتصاد کشورمان باز باشد و بتواند با دنیا به راحتی مبادلات انجام دهد، صادرات و درآمد بالایی داشته باشد، آن وقت است که می‌تواند به راحتی به افغانستان فشار وارد کند». با این وجود وضعیت معیشت مردم در منطقه سیستان بلوچستان، متاثر از همین ندیدن‌ها و نشنیدن‌ها به شدت آسیب دیده است.
مشکلات معیشتی مردم سیستان؛ ارمغان خساست افغانستان
اردیبهشت ماه سال جاری بود که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی به موضوع فقر در ایران پرداخت و اعلام کرد استان سیستان و بلوچستان «با اختلاف بسیار بالا» محروم‌ترین استان کشور است. آن طور که مرکز پژوهش مجلس شورای اسلامی اعلام کرده است ۳۰ درصد از خانوار‌های سیستان و بلوچستان در محرومیت به سر می‌برند و اختلاف سطح محرومیت سیستان و بلوچستان با استان تهران ۲۸ درصد است. بنابر این گزارش، محرومیت به معنای دسترسی حداقلی به امکانات اولیه زندگی مانند بهداشت و درمان، آموزش و پرورش، راه، انرژی، آب آشامیدنی و فاضلاب است.
نگاهی به مشکلات مردم سیستان نشان می‌دهد پرداخت نشدن حق‌آبه هیرمند، مردم سیستان و بلوچستان را در تأمین آب شرب با مشکلات بیشتری مواجه کرده است. اخیرا «داوود شهرکی»، مدیرکل صنعت، معدن و تجارت سیستان و بلوچستان گفته است: «معیشت و سلامت مردم، دغدغه و محور اصلی برنامه‌های اداره کل صمت است. همه ما باید در خصوص تصمیماتی که برای مردم می‌گیریم، شفاف باشیم.» با وجود این اظهارنظر، اما همچنان پرسش اصلی این است که چگونه قرار است از طالبان در خصوص حق‌آبه مطالبه گری کنیم و جواب بگیریم؟
برخی کارشناسان معتقدند حضور پرشمار افغان‌ها در ایران و عدم ساماندهی آنها در کنار بی توجهی به مسئله حق‌آبه از سوی طالبان، نشانگر لزوم بازنگری در روابطمان با همسایگان است. «احمد بخشایش اردستانی»، عضو کمیسیون سیاست خارجی و امنیت ملی مجلس شورای اسلامی، در این باره به فرارو گفته است: «اگر ایران وارد مذاکرات و ارتباط با اروپا و آمریکا شده و انسجام پیدا کرده، اصول و روشی را اتخاذ کند که به جوانان خود بها دهد و ۱۰ تا ۱۵ میلیون افغانستانی ساکن ایران را سر و سامان داده و در صورت لزوم اخراج کند، معلوم است که همسایگان نیز به ایران احترام بیشتری خواهند گذاشت. ما قرارداد بین المللی داریم و طالبان موظف است حق ما را پرداخت کند. طالبان نیازمند واردات است و بهترین کشوری که می‌تواند به افغانستان کمک کند، ایران است. طالبان به دیپلماسی و قرارداد اعتقادی ندارد و حتی با پاکستان نیز درگیر شد. اگر ایران سیاست مُدارا را پیش گرفته به این دلیل است آرامش شرق مرزی کشور را حفظ کند.»
نگاهی به شرایط سال‌های اخیر نشان می‌دهد طالبان چندان علاقه‌ای به تن دادن به قرارداد‌های بین المللی ندارد، اما آن چه مشخص است، تاثیر بارز رفتار‌های طالبان بر معیشت و زندگی مردم سیستان و بلوچستان است. مردم سیستان نمی‌توانند مدام به آسمان و بارش‌های اندکی چشم بدوزند که به ندرت میبارند؛ بنابراین تنها گزینه قابل استفاده، همچنان دیپلماسی است.
