بحران در مدیریت بحران؛ همه چیز درباره آتش‌سوزی جنگل‌های هیرکانی
تصاویر ماهواره‌ای ناسا نیز این روایت را تأیید می‌کند. آتش ابتدا در ۱۰ آبان در ارتفاعات صخره‌ای حدود شش کیلومتری روستای الیت شعله‌ور شده، در ۲۴ ساعت نخست فروکش کرده و دوباره ۱۴ روز بعد با شدتی بسیار بیشتر از سر گرفته است.
براساس گزارش‌ها، حریق دوم به دلیل شرایط جوی، خشکی شدید پوشش گیاهی، وزش باد و صعب‌العبور بودن منطقه به سرعت گسترش یافته است. اما گزارش‌های مستقل و شهادت مردم الیت بر یک نکته مشترک تأکید دارد: «هشدار‌ها جدی گرفته نشد».
دلایل احتمالی آغاز آتش، از خطای انسانی تا بحران اقلیمی
جزئیات رسمی درباره علت دقیق آتش‌سوزی هنوز منتشر نشده، اما احتمالاتی در این زمینه مطرح شده است. برخی مقام‌ها، از جمله منابع محلی در گفت‌و‌گو با رسانه‌ها، آتش اولیه را با منشا انسانی و ناشی از حضور شکارچیان دانسته‌اند. موضوعی که احتمال سهوی یا عمدی بودن حریق را مطرح می‌کند.
در سطحی گسترده‌تر، اما کارشناسان محیط‌زیست بر زمینه اصلی تکرار آتش‌سوزی‌ها تأکید می‌کنند. خشکسالی شدید، کمبود بارش و طولانی‌شدن فصل آتش‌سوزی در زاگرس و هیرکانیاز جمله مهم‌ترین دلایل زیست‌محیطی است. انباشته‌شدن برگ‌ها و تنه‌های خشک‌شده، گرمای پایدار هوا و وزش باد گرم نیز به سرعت گرفتن شعله‌ها کمک کرده است.
کدام مناطق در آتش می‌سوزند؟
کانون اصلی حریق در روستای الیت مرزن‌آباد در شهرستان چالوس قرار دارد. منطقه‌ای کوهستانی با شیب تند، دره‌های عمیق و پوشش متراکم جنگل‌های پهن‌برگ هیرکانی. به موازات این منطقه، در روز‌های اخیر ارتفاعات لاتون آستارا در گیلان نیز دچار آتش‌سوزی شد و دست‌کم ۱۵ هکتار از پوشش گیاهی آن از جمله راش و سرخس سوخت.
الیت، که زیرمجموعه حوزه منابع طبیعی نوشهر محسوب می‌شود، بخشی از شبکه ۶۶۰ هزار هکتاری جنگل‌های غرب مازندران است. جنگل‌هایی که از نوشهر تا تنکابن و رامسر امتداد دارند. تصاویر ماهواره‌ای منتشرشده نشان می‌دهد که شدت آتش در مرحله دوم بسیار وسیع‌تر بوده و طی چند روز بخش‌هایی از دامنه‌ها و دره‌های پیرامون الیت را درگیر کرده است.
گزارش‌های ضدونقیض از میزان اطفا آتش
گزارش‌ها از میزان مهار آتش ضدونقیض است. با این حال مقام‌های استان و سازمان مدیریت بحران می‌گویند مهار حریق در چند جبهه ادامه دارد. حسین ساجدی‌نیا، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور، اعلام کرده که «عملکرد بالگرد‌ها و نیرو‌های زمینی در روز‌های اخیر به کاهش محسوس دود و مهار بخش زیادی از آتش منجر شده است.»
براساس گزارش‌ها اکنون هفت فروند بالگرد از وزارت دفاع، سپاه و هوانیروز برای هلی‌برن نیرو‌ها و تخلیه آب، دو فروند هواپیمای ایلوشین با ظرفیت ۴۰ تن آب، بیش از ۴۰۰ نیروی امدادی و محیط‌زیستی در این منطقه حضور دارند و اقامتگاه‌های میدانی هلال‌احمر در ارتفاع ۲۵۰۰ متر ایجاده شده است.
اعزام تجهیزات از ترکیه
شینا انصاری، رییس سازمان محیط زیست هم خبر داده که شینا انصاری، از اول آذر دو هواپیمای اطفای حریق و یک هلی‌کوپتر و هشت نیرو از کشور ترکیه برای مهار آتش‌سوزی به ایران اعزام شده‌اند. به گفته انصاری روسیه و بلاروس نیز برای کمک به ایران ابراز آمادگی‌کردند.
با این حال، صعب‌العبور بودن منطقه، حجم زیاد دود، وزش باد و شعله‌های سطحی در دره‌ها سرعت اطفا را کاهش داده است.
واکنش‌ها و بازتاب‌های بین‌المللی
گسترش آتش‌سوزی در جنگل‌های ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، توجه رسانه‌ها و دولت‌های خارجی را هم جلب کرده است. یورونیوز این آتش را «پیچیده و در منطقه‌ای با شیب‌های خطرناک» توصیف کرده و خبرگزاری فرانسه نیز این حادثه را «تهدیدی برای یکی از کهن‌ترین اکوسیستم‌های زمین» نامیده است.
یک رسانه هلندی هم تأکید کرده که این آتش‌سوزی «فقط یک بحران محلی نیست» و نابودی بخشی از جنگل‌های چند میلیون ساله هیرکانی «برای جامعه جهانی اهمیت زیست‌محیطی دارد.»
اعزام هواپیما‌های اطفای حریق ترکیه، اعلام آمادگی روسیه، بلاروس و جمهوری باکو و رایزنی‌های بین‌المللی سازمان محیط‌زیست ایران، نشان‌دهنده نگرانی مشترکی است که از مرز‌های ایران فراتر رفته است.
صداهایی که شنیده نشد
بی‌توجهی نهاد‌های مرتبط با آتش‌سوزی در روز‌های اول یکی از دیگر ابعاد حریق هیرکانی است. سینا اسفندیاری، دهیار الیت، در ویدیویی که بازتاب گسترده‌ای در فضای مجازی داشته گفته که «روز‌های اول هیچ‌کس حرف ما را جدی نمی‌گرفت. می‌گفتند چیزی نیست. اما جنگل داشت جلوی چشم‌مان می‌سوخت.»
او تصریح کرد که در روز‌های نخست حتی تجهیزات اولیه یا نیروی کافی به منطقه نرسیده بود. در مقابل، اما مقام‌های رسمی می‌گویند «تیم‌های امدادی بلافاصله وارد عمل شدند.»
تفاوت روایت محلی درباره میزان خسارت
همین تناقض‌ها به افزایش بی‌اعتمادی و گلایه‌های مردمی دامن زده است.
در حالی که دهیار از «سوختن بیش از ۴۰ هکتار نقطه‌ای» سخن گفته، استاندار مازندران در تلاش برای کوچک جلوه‌دادن این آتش‌سوزی گفته که «به تعداد انگشتان یک دست» و «حداکثر ۷ یا ۸ هکتار» دچار حریق شده است. این اظهارات انتقاد فعالان محیط‌زیست را برانگیخت که کوچک‌نمایی حادثه را «بی‌اهمیت جلوه دادن یک فاجعه زیست‌محیطی» توصیف کردند.
پیامد‌های زیست‌محیطی و سیاسی آتش‌سوزی
آتش‌سوزی جنگل‌های پهن‌برگ هیرکانی، که بین ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال قدمت دارند، پیامد‌های متعددی برجای می‌گذارد. گونه‌هایی مانند بلوط، راش، سرخس و مجموعه‌ای از پوشش گیاهی بومی در بخش‌هایی از الیت و آستارا سوخته‌اند. خاک منطقه نیز با از دست دادن مواد آلی، در معرض فرسایش قرار گرفته و احتمال رانش زمین افزایش یافته است.
همچنین تکرار آتش‌سوزی‌ها زیستگاه گونه‌های جانوری را نیز تهدید می‌کند؛ از جمله شوکا، خرس قهوه‌ای و پرندگان بومی. دود گسترده در منطقه نیز کیفیت هوا و سلامت مردم روستا‌های اطراف را تحت تأثیر قرار داده است.
اما شاید مهم‌ترین پیامد، هشدار‌هایی است که این آتش درباره تغییرات اقلیمی و ضعف نهاد مدیریت بحران در ایران می‌دهد. اینکه آمادگی‌های لازم فنی و تکنولوژیک و انسانی برای اطفای حریق که برای مهار بحران نیاز است خود دچار بحران است.
در حالی که خبری از باران هم نیست، باید دید که این آتش‌سوزی گسترده تا زمان خاموشی، چقدر از زمین‌های سبز جنگل‌های هیرکانی را در خود خواهد سوزاند.
