پاریس؛ میدان آزمون تازه دیپلماسی ایران و فرانسه
اسماعیل بقائی، سخنگوی وزارت امور خارجه در ساعات پایانی روز دوشنبه ۳ آذرماه از سفر وزیر امور خارجه به فرانسه در روز چهارشنبه خبر داد. سخنگوی دستگاه دیپلماسی با اعلام این خبر گفت: وزیر امور خارجه پس از شرکت در اجلاس سالانه سازمان منع سلاح‌های شیمیایی در هلند بنا به دعوت همتای فرانسوی عازم پاریس خواهد شد. به گفته بقائی، «در این سفر موضوعات دوجانبه از جمله وضعیت تبعه ایرانی مهدیه اسفندیاری و نیز تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی مطرح و بحث خواهد شد.»
ساعاتی پیش از اعلام این خبر از سوی وزارت امور خارجه، پاریس در بیانیه‌ای اعلام کرده بود که ژان نوئل بارو، وزیر خارجه این کشور در تاریخ ۲۶ نوامبر (پنجم آذر) در پاریس با همتای ایرانی خود دیدار خواهد کرد. در بیانیه وزارت خارجه فرانسه آمده است: «محور اصلی این گفت‌و‌گو‌ها بررسی روابط دوجانبه و وضعیت دو شهروند فرانسوی در ایران خواهد بود.» در این بیانیه همچنین عنوان شده است که «بارو قرار است در این دیدار علاوه بر مسائل دو جانبه، درباره موضوعات مهم منطقه‌ای و راهبرد هسته‌ای ایران نیز با وزیر خارجه ایران گفت‌و‌گو کند.»
پرونده توافق ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی
در همین چهارچوب، یکی از مهمترین موضوعات مورد بحث میان سیدعباس عراقچی و ژان نوئل بارو، در جریان سفر وزیر امور خارجه به فرانسه، مساله همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در خصوص تاسیسات بمباران شده در جریان تجاوز ۱۲ روزه اسرائیل و ایالات متحده خواهد بود.
علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی پس از تصویب سازوکار حل و فصل اختلافات «اسنپ‌بک»، در سخنانی، به صورت صریح در خصوص اقدامات صورت گرفته از سوی تهران برای ممانعت از فعال سازی این سازوکار پرداخت. وی در این سخنان مشخصا به اقدامات فرانسه نیز اشاره کرد و گفت: «ایران همه‌ی راه‌های ممکن برای حل‌وفصل موضوع از طریق مذاکره را پیموده است، اما طرف‌های مقابل زیاده‌خواهی و سنگ‌اندازی کرده‌اند. به‌عنوان نمونه، فرانسه از طریق مدیرکل آژانس پیام داد که اگر با آژانس به ترتیبات خاصی برسید، ما تقاضای اسنپ‌بک را پس می‌گیریم. این توافق انجام شد و وزیر امور خارجه ما در مصر آن را امضا کرد. علت نیاز به ترتیبات خاص این بود که برخی مراکز هسته‌ای بمباران شده بود و بازرسی از آنها نمی‌توانست طبق روال عادی انجام گیرد و باید ملاحظات امنیتی و مصوبه‌ی مجلس در نظر گرفته می‌شد. با این حال، آنان به وعده خود عمل نکردند.»
با تصویب اسنپ‌بک از سوی تروئیکای اروپایی، جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که روند اجرایی مفاد تفاهمی که با نهاد ناظر بر برنامه هسته‌ای ایران به امضا رسیده است را متوقف خواهد کرد. با این حال، اما آخرین تیر بر پیکر توافق میان عراقچی و رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی زمانی شلیک شد که سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان در همراهی با ایالات متحده، قطعنامه‌ای سیاسی و غیرسازنده را در نشست ماه نوامبر شورای حکام علیه ایران صادر کردند.
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه در واکنش به این اقدام، در حساب ایکس خود نوشت: «همان‌طور که دیپلماسی در ماه خرداد توسط اسرائیل و آمریکا مورد تهاجم قرار گرفت، «توافق قاهره» نیز توسط آمریکا و سه کشور اروپایی کشته شد.» وزیر امور خارجه در پایان پیام خود تاکید کرد که «اکنون برای همگان واضح است: این ایران نیست که به دنبال ساختن یک بحران تازه است. حسن نیت ما را درک نمی‌کنند. سه کشور اروپایی و آمریکا به دنبال تنش‌زایی هستند، و آنها به خوبی می‌دانند که خاتمه رسمی‌توافق قاهره نتیجهٔ مستقیم تحریکات خودشان است.»
اسماعیل بقائی، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز در واکنش به صدور قطعنامه ضدایرانی در شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی گفت: «این قطعنامه سواستفاده آشکار از یک نهاد بین‌المللی برای پیشبرد اغراض آمریکا و سه کشور اروپایی در رابطه با موضوع هسته‌ای ایران است. اقدامی کاملا نامسئولانه و ناموجه که حتی معیار‌ها و رویه‌های کاری آژانس و شورای امنیت را هم نادیده گرفته و حقیقتا ضربه‌ای به استقلال و اعتبار آژانس و تقلیل این نهاد به یک اهرم سیاسی برای فشار به برخی کشور‌های عضو است.»
سخنگوی وزارت امور خارجه همچنین با بیان اینکه اقدام تقابلی حتما با واکنش ما مواجه می‌شود، گفت: «طی نامه‌ای رسمی به آژانس اعلام شد که از نظر ما تفاهم موسوم به تفاهم قاهره که با حسن نیت ایران و با مذاکرات نسبتا طولانی مدت با آژانس حاصل شده بود از نظر ما دیگر لغو شده محسوب می‌شود و اقدامات دیگری هم مدنظر قرار دارد.»
ژان‌نوئل بارو، وزیر خارجه فرانسه، روز دوشنبه پس از اعلام این خبر که روز چهارشنبه برای گفت‌وگویی حساس میزبان همتای ایرانی خود است، گفت که «این نشست فرصتی است تا پاریس بار دیگر از ایران بخواهد تعهدات خود در برابر آژانس را اجرا کرده و روند همکاری‌های فنی با این نهاد را بی‌درنگ از سر بگیرد.»
پرونده گفت‌و‌گو‌های ایران و اروپا
امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه در گفت‌وگوی تلفنی ۱۴ آبانماه با مسعود پزشکیان، رئیس جمهور کشورمان، با بیان اینکه بنده برای ایجاد یک چارچوب مذاکراتی جدید تلاش خواهم کرد تا بتوانیم به نتیجه‌ای روشن بین ایران و کشور‌های غربی برسیم، گفت: «ضروری است تعاملات و گفت‌و‌گو‌های ما در راستای ایجاد شفافیت و اعتمادسازی ادامه داشته باشد تا بتوانیم به توافق رسیده و ضمن رفع تحریم‌ها، روابط متقابل را بهبود بخشیده و گسترش دهیم.»
رئیس جمهور کشورمان در این مکالمه تلفنی گفت: رویکرد اصولی جمهوری اسلامی ایران این است، در جایی که می‌توان با منطق و گفت‌و‌گو سوءتفاهمات را برطرف کرد، به کار بردن زور و تهدید نه تنها مشکل را حل نمی‌کند، بلکه به اختلافات و شکاف‌ها دامن نیز می‌زند. پزشکیان، اما تاکید کرد که «ایران همواره از گفت‌و‌گو و تعامل استقبال کرده، اما امروز این طرف مقابل است که باید به‌عنوان یک اقدام اعتمادساز حقوق جمهوری اسلامی ایران را محترم بشمارد و به دنبال تحمیل زیاده‌خواهی‌های خود نباشد؛ این ایران نیست که باید صداقت خود را اثبات و اعتمادآفرینی کند، بلکه آمریکا و اروپا هستند که باید با اثبات صداقت خود اعتماد جمهوری اسلامی ایران را جلب کنند.»
این سخنان رئیس جمهور فرانسه در حالی مطرح می‌شود که وزیر امور خارجه کشورمان بار‌ها در سخنان خود از پایان نقش تروئیکای اروپایی در مذاکرات مرتبط با پرونده هسته‌ای ایران متعاقب نقش غیرسازنده این سه کشور اروپایی، سخن گفته است. عراقچی، ۱۳ مهرماه، پس از سخنرانی در جمع سفرا، کارداران و روسای نمایندگی‌های خارجی و بین‌المللی مقیم تهران، با حضور در جمع خبرنگاران در پاسخ به سوال ایرنا مبنی بر اینکه شما همزمان که از کاهش نقش اروپا در پرونده هسته‌ای سخن گفتید، بار‌ها تاکید کردید که پنجره دیپلماسی بسته نیست، همکاری ایران و تروئیکای اروپایی در ادامه مسیر چگونه خواهد بود، گفت: فکر می‌کنم امروز دیگر به یک تجربه ثابت و اثبات‌شده رسیده‌ایم که هیچ راه‌حلی جز راه‌حل دیپلماتیک و مذاکره‌شده برای برنامه‌ی هسته‌ای ایران وجود ندارد. این واقعیت در سال‌های اخیر بار‌ها آزموده و تایید شده است. بار‌ها ایران را به حمله نظامی تهدید کردند و حتی در مقاطعی آن را امتحان کردند، اما دیدند که مسئله ایران با اقدام نظامی حل‌شدنی نیست.
عراقچی گفت: همین وضعیت در مورد اسنپ‌بک نیز صادق است. اروپایی‌ها بار‌ها تهدید کردند که مکانیزم اسنپ‌بک را فعال می‌کنند. پاسخ ما همواره این بوده که همان‌طور که حمله نظامی نتوانست راه‌حل نهایی برای مسئله هسته‌ای ایران باشد، فعال‌سازی اسنپ‌بک هم چنین کارکردی نخواهد داشت. این اقدام نه‌تنها به حل مسئله کمک نمی‌کند، بلکه صرفاً روند دیپلماسی را سخت‌تر و پیچیده‌تر می‌سازد. وی تاکید کرد: واقعیت این است که اکنون هم همین اتفاق رخ داده است. سه کشور اروپایی گمان می‌کردند اهرم فشار تازه‌ای در دست دارند و با تهدید به اجرای آن می‌توانند ایران را تحت فشار بگذارند. اما حالا که آن را به‌کار گرفته‌اند، نتیجه را دیده‌اند؛ هیچ تغییری در وضعیت ایجاد نشد و هیچ مشکلی حل نگردید؛ صرفا دیپلماسی را سخت‌تر و پیچیده‌تر کردند.
وزیر امور خارجه افزود: البته دیپلماسی هیچ‌گاه پایان نمی‌یابد؛ دیپلماسی همیشه هست. اما پرسش این است که در چه شرایطی، با چه طرف‌هایی و بر پایه چه موازنه‌ای ادامه پیدا می‌کند. اکنون شرایط نسبت به گذشته کاملاً متفاوت است. سه کشور اروپایی به‌وضوح نقش خود را در فرآیند دیپلماتیک تضعیف کرده‌اند و توجیه مذاکراتی با خود را تا حد زیادی از دست داده‌اند. در هرگونه راه‌حل مذاکره‌محور آینده، نقش اروپا به‌مراتب کم‌رنگ‌تر از گذشته خواهد بود.
پرونده مهدیه اسفندیاری و دو تبعه فرانسوی زندانی در ایران
سخنگوی وزارت امور خارجه در نشست خبری روز یکشنبه (۲ آذرماه) در پاسخ به این سوال که «در حالیکه آقای لنارت مونترلوس، تبعه آلمانی-فرانسوی در تاریخ ۱۷ مهر ماه بعد از یک دوره بازداشت کوتاه مدت و ظاهرا بدون هرگونه مذاکره دیپلماتیک آزاد شده. تبعه ایران خانم مهدیه اسفندیاری علی رغم بیگناهی همچنان فرصت آزادی و بازگشت به میهن را نیافته است. نظر شما در این خصوص چیست»، گفت: «نظام قضایی ما صرفاً با توجه به اتهام‌هایی که مطرح شده و جرمی که ارتکاب پیدا کرده، در این مورد تصمیم‌گیری کرده است. در رابطه با موضوعی که فرمودید، مبنی بر اینکه مذاکره دیپلماتیک نبوده، باید گفت بله، این تصمیم مستقل قوه قضائیه بوده است. پس از بررسی‌ها، قوه قضائیه به این نتیجه رسید که جرم مهمی ارتکاب نیافته است. این موضوع نمونه‌ای از رویکرد نظام قضایی ما نسبت به پرونده‌های مرتبط با جرائم یا اتهام‌های منتسب به اتباع خارجی است.»
وی افزود: «از سوی دیگر، جای تأسف دارد که در موضوع خانم اسفندیاری، ایشان بدون هیچ مبنا و بدون ارتکاب جرمی دستگیر و بازداشت شدند. در این مدت مواضع خود را اعلام کردیم و روند پرونده پیگیری شده است. همان‌طور که اطلاع دارید، ایشان هم‌اکنون خارج از زندان هستند و ما امیدواریم که پس از برگزاری جلسه دادگاه، که احتمالاً در اواسط دسامبر خواهد بود، زمینه آزادی ایشان و بازگشتشان به میهن فراهم شود.»
«مهدیه اسفندیاری» شهروند ایرانی ۳۹ ساله، مترجم و استاد دانشگاه مقیم شهر لیون فرانسه است که نزدیک به هشت سال در این شهر زندگی می‌کرد. او در تاریخ ۱۰ اسفند ۱۴۰۳ به‌صورت مرموزی ناپدید شد؛ موضوعی که خانواده‌اش بلافاصله به مقامات ایرانی اطلاع دادند. پس از پیگیری‌های کنسولی، مشخص شد که خانم اسفندیاری توسط پلیس فرانسه بازداشت شده است. این شهروند ایرانی، در شامگاه ۲۰ مهرماه، بعد از ۲۳۵ روز بازداشت، به صورت مشروط و تا زمان برگزاری جلسه جدید دادگاه آزاد شد.
وزیر امور خارجه ۲۰ شهریور، با اشاره به اینکه در زمینه آزادی مهدیه اسفندیاری فعالیت زیادی انجام شده است، گفته بود «اکنون به نقطه‌ای رسیده‌ایم که موضوع تبادل ایشان با زندانیان فرانسوی در ایران به مراحل نهایی نزدیک شده است. امیدواریم به‌زودی خبر‌های خوشی در این زمینه منتشر شود.»
«سیسیل کوهلر» و «ژاک پاریس» نیز دو شهروند فرانسوی دیگر زندانی در ایران هستند که شامگاه ۱۳ آبانماه آزاد شدند. امانول مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه ساعتی پس از این آزادی در شبکه ایکس، نوشت: «سیسیل کوهلر و ژاک پاریس که به مدت سه سال در ایران بازداشت شده بودند، از زندان اوین آزاد شده و در راه سفارت فرانسه در تهران هستند. من از این گام اول استقبال می‌کنم. گفت‌و‌گو برای تسهیل بازگشت آنها به فرانسه در اسرع وقت ادامه دارد. ما به‌طور خستگی‌ناپذیر در حال تلاش برای این موضوع هستیم و مایلم از سفارت و تمام خدمات دولتی به خاطر تلاش‌هایشان تشکر کنم.»
سخنگوی وزارت امور خارجه، آزادی این دو شهروند فرانسوی را مشروط دانست و گفت: این دو تبعه فرانسوی که مدتی است به دلیل ارتکاب جرایم امنیتی در زندان به سر می‌بردند، با حکم قاضی پرونده به قید وثیقه آزاد شده و تا مرحله بعدی قضایی تحت نظر خواهند بود.
در مجموع این تحولات، پاریس می‌کوشد از حضور پیشِروی حضور عباس عراقچی در فرانسه به‌عنوان فرصتی سیاسی بهره بگیرد تا آزادی کامل اتباع خود را پیگیری کند؛ تلاشی که به‌ویژه با پرونده مهدیه اسفندیاری پیوند خورده و می‌تواند در عمل مسیر را برای یک توافق مبادله زندانی میان دو کشور هموار کند. با توجه به نشانه‌هایی که مقام‌های ایرانی و فرانسوی در هفته‌های گذشته بروز داده‌اند، محتمل است که گفت‌و‌گو‌های پیشِ‌رو نه‌تنها پرونده‌های باز اتباع فرانسوی را تعیین‌تکلیف کند، بلکه زمینه بازگشت اسفندیاری به ایران را نیز فراهم سازد و او همراه با عراقچی راهی تهران شود.
پاریس، ۵ آذرماه ۱۴۰۴
در پایان این رشته تحولات، صحنه روابط ایران و فرانسه در آستانه دیداری قرار گرفته که بار دیگر نشان می‌دهد دیپلماسی، هرچند زیر فشار تهدید‌ها و سوءظن‌های متقابل فرسوده شده، همچنان تنها ابزار باقی‌مانده برای مدیریت یک پرونده چندلایه است؛ پرونده‌ای که از اختلافات فنی با آژانس و تبعات «اسنپ‌بک» گرفته تا پرسش‌های سخت درباره نقش اروپا در مذاکرات هسته‌ای و حساسیت‌های انسانی پیرامون اتباع دو کشور را در هم تنیده است. سفر پیشِروی وزیر امور خارجه به پاریس همزمان حامل اعتراض تهران به رفتار سه کشور اروپایی و تلاشی برای حفظ حداقلی از امکان گفت‌و‌گو است؛ درست در لحظه‌ای که ایران توقف «تفاهم قاهره» را اعلام کرده و اروپا نیز به‌دنبال بازگرداندن تهران به همکاری کامل با آژانس است.
در این بستر پرتنش، پرونده مهدیه اسفندیاری و دو تبعه فرانسوی، جنبه انسانیِ مسیری سیاسی را برجسته می‌کند؛ مسیری که شاید همین گره‌های انسانی بتوانند آن را از بن‌بست کامل نجات دهند. دیدار تهران و پاریس، اگرچه بار سنگین بی‌اعتمادی را بر دوش می‌کشد، اما می‌تواند آزمونی باشد برای اینکه آیا دو طرف هنوز حداقلی از اراده برای مهار تنش و یافتن یک نقطه توازن تازه دارند؛ نقطه‌ای که از آن، هم مناسبات دوجانبه و هم مسیر پیچیده تعاملات هسته‌ای شاید بتوانند وارد مرحله‌ای کمتر فرسایشی شوند.
