از شایعه «هارپ» تا «زلزله های متوالی»

دکتر مهدی زارع، معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌و‌گو با ایسنا به سوالاتی که این روزها بسیار پرسیده می شوند، پاسخ داده است.

علت زلزله چیست؟

«ورقه (plate) زمین ساختی (tectonic) ایران بین ورقه های زمین ساختی اوراسیا و عربی قرار گرفته است. حرکت ورقه زمین ساختی عربی از جنوب به ورقه زمین ساختی ایران فشار می‌آورد و از آنجا که صفحه زمین ساختی ایران در شمال به ورقه پایدار توران محدود است یعنی نمی تواند بیشتر به سوی شمال جا به جا شود (تا پیشرفت ورقه عربی به سوی شمال و شمال شرق را مستهلک کند) به نا چار خودش دچار تغییر شکل به صورت چین خوردگی و گسلش می شود. 90 % از تغییر شکل غیر لرزه‌یی است و خوشبختانه فقط 10 درصد آن لرزه‌یی است. این لرزش ناگهانی و آزاد شدن انرژی جمع شده در یک محل از طریق گسل ها به زلزله منجر می شود.»

چرا در ایران بیش از عربستان زلزله می آید؟

«مناطقی مانند عربستان و ورقه عربی عمدتا به لحاظ زمین شناختی در وضعیت پایدار هستند؛ بنابراین در چنین مناطق با وجود تغییر شکل کمی که رخ می دهد زلزله های کمی هم می آید ولی در ایران با توجه به پاسخ سوال اول اینگونه نیست. ضمنا همه جای ایران هم به یک میزان زلزله نمی آید. زلزله ها در منطقه جنوب ایران مثلا در شهر بندرعباس بیش از هر جای دیگر ایران می آیند و در شهر آبادان کمتر از هر جای دیگری و این به موقعیت این شهر ها در نزدیکی یا دوری از مناطق و گسلهای فعال در پوسته ایران بستگی دارد.»

چرا زلزله ها توسط مراکز مختلف، متفاوت گزارش می شود؟

اطلاعات اولیه زمین‌لرزه 16 آوریل 2013 سراوان با بزرگی 7.5 از سوی موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران اعلام شد و این بزرگا در بعضی رسانه های داخلی به عنوان گزارش رسمی اعلام شد و اصلاح هم نشد (در حالی که تمام مراکز لرزه نگاری از جمله پژوهشگاه زلزله و سازمان USGS بزرگا را به 7.7 یا 7.8 اصلاح کردند) و همچنین اینکه بزرگای زمینلرزه 18 آوریل 2013 تسوج در آذربایجان شرقی در رسانه های داخلی به نقل از موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران 5.2 اعلام شد و این در حالی بود که مراکز دیگر زلزله شناسی داخلی و بین المللی بزرگا را 4.7 یا 4.8 گزارش کرده بودند، نکته مهمی است که نیاز به توجه دارد.

یادآوری می شود که تمام مراکز لرزه نگاری بین المللی اطلاعات اولیه زمین لرزه ها را منتشر می کنند و به ویژه برای زلزله های شدید (با بزرگای 6 به بالا) این اطلاعات (بزرگا یا ژرفا و یا هردو) دو بار یا حتی سه بار از سوی این مراکز تصحیح و مجددا اعلام می شوند (بزرگای زمینلرزه سراوان و به ویژه ژرفای آن سه بار اصلاح شد و بزرگای و ژرفای زمینلرزه تسوج دو بار تصحیح شد). بنابراین مشکل در بسیاری از مواقع در اعلام رخداد زلزله ها است ولی محاسبه اندازه زمینلرزه ها مانند هر اندازه گیری فیزیکی دیگری دارای خطاست. هر چه تعداد ایستگاه‌ها بیشتر و نرم افزارهای محاسبه روزآمد تر باشند امکان اندازه گیری دقیقتر و سریعتر وجود دارد و هر چه تعداد کمتر باشد یا ایستگاهها از هم دورتر باشند خطاهای اندازه گیری بیشتر است)»

چرا زلزله 27-1-92 سیستان کم تلفات بود؟

«در ساعت 15:14 سه شنبه 27 فروردین زمینلرزه ای با بزرگای 7.7 در نزدیکی سراوان و خاش در استان سیستان و بلوچستان آمد (56 سال بعد از آخرین زمینلرزه با بزرگای بیش از 7.5 در ایران -البرز- و 16 سال بعد از آخرین زمینلرزه با بزرگای 7.0 در شرق ایران) که در لحظات اول بیم آن می رفت که فاجعه ای در کشور پدید آمده باشد و یکی از گسل‌های جنوب شرقی ایران در این ناحیه نزدیک به مرز (باروندی شمال غرب- جنوب شرق) مسبب رویداد باشد، چرا که در ابتدا ژرفای این زلزله حدود 15 کیلومتر اعلام شد، ولی بعد از آنکه معلوم شد که خوشبختانه زلزله ای ژرف و در منطقه ای تقریبا خالی از سکنه در ایران رخ داده است (لرزه اصلی 63 کیلومتر و پسلرزه ها همگی بین 60 تا 80 کیلومتر) و با محاسبه سازوکار زمینلرزه (که کششی بود) و مشاهده روند تقریبا شرقی-غربی گسلش مسبب، مشخص شد که زمینلرزه مربوط به پهنه فرورانش مکران است و در 370 کیلومتری شمال ساحل مکران رخ داده است.

زلزله در ایران یک کشته (خانمی که ظاهرا برای چیدن گیاهان صحرایی با خانواده به کوهستانهای سراوان رفته بود در اثر سنگ لغزش در هنگام زلزله کشته شد) و در پاکستان 40 کشته به جا گذاشت. احساس شدن این زلزله از دهلی نو و اسلام آباد و کابل تا کویت، دوحه، منامه، دوبی و شیراز و کیش و بوشهر سوالات و نگرانی های مختلفی را بر انگیخت والبته دلیل تمام این گستردگی محدوده، ژرفای زیاد کانون زمین لرزه بود.

نکته مهم آنکه بیش از 100 میلیون انسان در جنوب غرب آسیا این زلزله را احساس کردند. و از سوی دیگر این زلزله هم دلیل دیگری شد بر اینکه کشور های عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس بر خطر لرزه خیزی در جنوب ایران و همچنین اینبار به دلیل احتمال سونامی (شبیه سونامی پس از زلزله 11 مارس 2011 ژاپن) و آسیب به نیروگاه بوشهر هم ابراز نگرانی کنند، که البته به دلایل مختلف از جمله عدم شباهت منطقه حاشیه اقیانوس آرام به حاشیه دریای عمان و خلیج فارس از نظر زمین شناختی و همچنین ریخت و ژرفای کف خلیج فارس این نوع تشبیه بی وجه به نظر می رسد ولی بازنگری در مطالعات ریسک و ملاحظات ایمنی در کل ناحیه خلیج فارس و دریای عمان با مشارکت همه کشور های حاشیه این دریاها الزامی است.

زلزله های پشت سر هم چرا و چگونه رخ می دهد و نشانه چه هستند؛ آیا احتمال وقوع زلزله در دیگر استان های کشورمان به واسطه زلزله های اخیر، بیشتر شده است یا نه؟

در مناطقی که زلزله رخ داده است، همچنان امکان وقوع پس لرزه وجود دارد؛ به طوری که پس از وقوع زلزله های با بزرگای 7 تا حدود یک سال و زلزله های با بزرگای 6 ریشتر، تا حدود 6 ماه، انتظار رخ دادن پس لرزه وجود دارد و به همین ترتیب هرچه بزرگای زلزله کمتر باشد، پس لرزه های بعدی در دوره زمانی کوتاه تری رخ می دهد.

آیا در نقاطی که نزدیک به کانون زلزله نبوده اند، برای مثال پایتخت هم امکان زلزله وجود دارد یا نه؟

«مناطق دیگر ربطی به گسل هایی که اخیرا در آنها انرژی آزاد شده، ندارند و بنابر این زلزله های اخیر امکان وقوع زلزله در آنها (گسلهای دیگر) را تغییر خاصی و قابل ذکر و مشاهده ای نداده است، اما مردم سراسر ایران باید همیشه آماده باشند، چون کشورمان بیش از 100 گسل لرزه خیز (شناخته شده) دارد که هر کدام ممکن است دچار جنبش جدیدی شوند و بسیاری از شهر های بزرگ و کوچک ما در کنار این شهر ها واقعند و بنابر این احتمال وقوع زلزله در هر نقطه از کشور که روی گسلی لرزه خیز واقع شده، وجود دارد.»

آیا زلزله های اخیر به هارپ ربطی دارد؟

«هارپ یک فناوری است که در آمریکای شمالی مورد استفاده است ولی با این فناوری نمی توان زلزله های مهمی مانند زلزله بوشهر در 9 آرویل 2013 یا زلزله سراوان در 16 آوریل 2013 ایجاد کرد. چون مثلا زلزله سراوان در ژرفای 63 کیلومتری رخ داده است و هیچ بشری در هیچ جا نتوانسته پدیده ای طبیعی در این ژرفا را تحریک کند یا برآن اثر بگذارد. اثر بشر از طریق هارپ یا فناوری های دیگر معمولا بر پدیده هایی است که در سطح زمین یا نزدیک آن رخ می دهند و بنابراین اغراق در این مساله به شبه علم و طرح مسائل غیر علمی و باورهای غیر وااقع بینانه می انجامد. ضمنا پدیده ای مانند زلزله ها از نظر اندازه و مکانیسم امروزه توسط ده ها، صدها و گاه هزاران ایستگاه لرزه نگاری در جهان ثبت و رصد می شوند و اینطور نیست که کسی بتواند با نظریه های خیالی آنها را توضیح دهد.

این زلزله ها قابل بررسی و مطالعه و توضیح تشریح دقیق هستند و نباید نه در مورد زلزله ها و نه در هیچ پدیده دیگری در جهان واقع به دنبال خیال و شبه علم برای تشریع آنها برویم. وقتی داده و اندازه گیری و رصد علمی امکان پذیر است چرا باید به دنبال شبه علم و نظریه های خیالی باشیم؟»