مراسم بزرگداشت و رونمایی از کتاب اسطوره صبا
«ابوالحسن صبا»؛ خورشید موسیقی‌دانان ایرانی
صد و شصت و هشتمین شب بخارا اختصاص داشت به «ابوالحسن صبا» که همراه شد با رونمایی یادنامه صبا با عنوان «اسطوره صبا» به کوشش علی دهباشی که انتشارات سخن به چاپ آن همت گمارده است.
آفتاب‌‌نیوز :
آفتاب- ترانه مسکوب: عصر یکشنبه 23 شهریور 1393 بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار (کانون زبان فارسی) میزبان دوستداران ابوالحسن صبا و موسیقی ایرانی بود. «علی دهباشی» این مراسم را ضمن خوشامدگویی از طرف بنیاد ملت، مجله بخارا و انتشارات سخن چنین گفت: «هفده سال قبل و به عبارتی دقیقتر ، چهارشنبه سوم دی 1376 کتاب یادنامه زنده یاد ابوالحسین صبا را به مناسبت چهلمین سال درگذشت ایشان منتشر کردیم که در خانه یکی از دوستان مجلسی آراستیم و شاگردان درجه یک استاد صبا که اکنون در بین ما نیستند در آن جمع حضور داشتند. خواندند، گفتند و نواختند. استادانی همچون علی تجویدی، همایون خرم و دیگر همکاران آنها، بیژن ترقی، نواب صفا، معینی کرمانشاهی، شاهرخ نادری که برخی از آنها حضور دارند. قسمت کوتاهی از فیلم آن مراسم را امشب خواهیم دید.
آنچه را که در طول سالها درباره استاد صبا فراهم کردهام، مجموعهای شده است که امشب رونمایی خواهد شد. و از هفته آینده به بازار کتاب عرضه می‌شود.
در یک کلام زندگی صبا و آنچه از ایشان درباره فرهنگ ایران و به طور کلی در عرصه موسیقی ایران باقی مانده حکایت از عشق وافر او به تاریخ ایران، به فرهنگ ایران و موسیقی ایران میکند. و این گنجینهای است که شما ملاحظه میکنید هنوز پس از گذشت نیم قرن هنوز برای ما تازگی دارد و تا ایران، موسیقی ایران و فرهنگ ایران هست، یاد صبا و خاطرۀ او برای ما باقی خواهد بود.» 
سپس علی دهباشی از «فرهاد فخرالدینی» که در نوجوانی محضر استاد را درک کرده بود خواست تا از استاد خود سخن بگوید و فرهاد فخرالدینی که از چگونگی آشنایاش با علی تجویدی و استاد صبا روایت میکرد چنین گفت: «صبا انسانی بسیار بزرگ و تأثیرگذار بود. میتوانم بگویم صبا یکی از درخشانترین چهرههای موسیقی ایران است. او ردیفدان بزرگی بود. میدانیم که موسیقی را نزد میرزا عبدالله یاد گرفت. کسانی که افتخار میکنند که ردیف میزرا عبدالله را میدانند، صبا کسی بود که این ردیف را مستقیماٌ نزد استاد آموخت. صبا شاگرد میرزا اسماعیل خان کمانچه کش بود، شاگرد درویش خان بود.نورعلی خان برومند تعریف میکرد که وقتی صبا و درویش خان در اتاق بودند ما متوجه نمیشدیم کسی که سه تار میزند صبا هست یا درویش خان.» فخرالدینی در ادامه سخنانش میافزاید : «صبا افتخار موسیقی ایران هست. او را بزرگ بداریم و سعی نکنیم که از قدر بزرگانمان بکاهیم.»
پس از سخنان فرهاد فخرالدینی کتاب «اسطوره صبا» با حضور عبدالوهاب شهیدی، دکتر حسن ناهید، شهرام ناظری، مجید درخشانی و علیرضا قربانی رونمایی و یک جلد از کتاب نیز به آنان اهدا شد که در ادامه عبدالوهاب شهیدی چند کلمهای سخن گفت و از حاضران که برای ادای احترام به او از جا برخاسته بودند تشکر کرد.
سپس فیلمی از زندگی استاد ابوالحسن صبا پخش شد و پس از آن «شهرام ناظری» از تأثیر صبا در موسیقی ایرانی سخن گفت: «صحبت درباره صبا و برگزاری جلسهای برای چنین استادی کاری است بسیار پر ارزش . اما صبا خیلی فراتر از یک مکتب است. چون صبا در بین موسیقی‌دانان ایرانی یک خورشید است. استاد صبا نگاهی بسیار وسیع به موسیقی داشت . بودند استادانی که فقط در زمینه ساز خود استاد بودند و یا در زمینه آهنگسازی مکتبی را ایجاد کردند ولی بحث صبا بحث یک مکتب نیست . بحث چندین مکتب است. بحث از دایرهالمعارفی است که مجموعهای است از فرهنگ ایران زمین. چه از موسیقی سنتی بگیریم ، چه از موسیقی مقامی و در حقیقت موسیقی قومیتها و ما کمتر داشتیم کسی را که بتواند در چندین رشته به درجهای خیلی ممتاز برسد و بتواند در حقیقت این فرهنگ را اشاعه بدهد. و صبا در حقیقت یک لشکر از موسیقی را گرد هم آورد و آماده کرد برای ایران زمین. بنده این سعادت را نداشتم که از شاگردان مستقیم ایشان باشم ولی از وقتی چشم باز کردم و موسیقی را نگاه کردم صبا بوده ، گویا استادالاساتید همه است.» شهرام ناظری با خواندن بیتی از مولانا به سخنان خود خاتمه داد و صبا را افلاطون و جالینوس ما نامید.
سپس «محمدرضا شرایلی» به مروری بر آثار ضبط شده استاد ابوالحسن صبا پرداخت و با گرامافونی که به این مراسم آورده بود چند صفحه قدیمی از آثار ضبط شده را برای حاضران گذاشت. بخشهایی از این مطلب را با هم میخوانیم که در یادنامه ابوالحسن صبا به طور کامل آمده است.
مروری بر آثار ضبط شده از استاد ابوالحسن صبا
مقدمه
نام استاد ابوالحسن صبا در اغلب حوزه های موسیقی ایرانی در قرن حاضر نامی آشناست. اسناد بجا مانده از فعالیت هنری وی در گستره ای بیش از سی سال با تنوع و دگرگونی های فرمی و محتوایی بسیار، از جمله مهمترین منابع سیر تحول تفکر و اجرای موسیقی ایرانی است. آثار به جا مانده از صبا شامل کتابهای آموزشی و ردیف موسیقی ایرانی برای برخی سازها، تعدادی مقاله در زمینه ی تحلیل نظری موسیقی ایرانی و ساز سازی ، همچنین آنالیز موسیقایی برخی از تصانیف امیر جاهد(مندرج در چاپ دوم دیوان امیر جاهد) ، دست نوشته ها (شامل برخی قطعات ردیف دوره ی سوم ویلن، تعدادی از تصانیف و ضربی های قدیمی و مطالبی در خصوص بررسی نظری و در بعضی موارد، اجتماعی پیرامون موسیقی ایرانی) و در نهایت آثار موسیقایی ضبط شده از اوست.
این آثار موسیقایی که بین سالهای 1308 تا 1336 شمسی ضبط شده اند را می توان به دو دسته ی صفحات گرامافون 78 دور (مشهور به صفحات سنگی) و نوار های ریل مغناطیسی تقسیم بندی کرد.
صفحاتی که میتوان ساز صبا را در آنها شنید بین سالهای 1308 تا 1326 شمسی در 7 دوره ضبط شده و به یادگار مانده اند. در میان این آثار که از تنوع قابل بحثی برخوردار بوده و تنها نوازندگی ویلن و در برخی موارد خوانندگی صبا را در بر دارند می توان به نمونه هایی از تکنوازی بر پایه ی سنت ردیف، اجرای برخی نغمات موسیقی محلی گیلان ، تکنوازی ویلن و همنوازی در ارکستر مدرسه عالی موسیقی وزیری (با رویکردی متفاوت)، ساخت و اجرای چند ترانه ی طنز و کمیک (فاکستروت آش رشته، گلبندک و سالک با صدا و ویلن صبا)، اجرای ترانه های عامیانه ی تهران از ساخته های مهرتاش با صدای بدیع زاده (شوفر، گل پونه، زالزالک و..)، جواب آواز اولین اثر آوازی بیات تهران (با صدای بدیع زاده) ، برخی تصانیف طنز و جدی (با صدای فرح انگیز، پری آقابابف، بدیع زاده، تاج اصفهانی و ملکه برومند) و همراهی با ارکستر منتخب انجمن موسیقی ملی در اجرای تعدادی تصانیف جدی و پیش پرده های تاتر (با خوانندگی بنان، ادیب ، مرتضی احمدی و...) اشاره کرد.
صبا نمونه کاملی از رویکرد آزاد به موسیقی ایرانی است. شاگرد برجسته ی سه تار درویش خان و آشنا به کمانچه نوازی قدیم (شاگرد باقرخان رامشگر)، پس از آشنایی با بیشتر سازهای موسیقی ایران، در کنار استادش وزیری به آموختن متد های جدید و شیوه ی نوین وی روی می آورد و به اقرار کلنل بهترین شاگردش می شود. در همین زمان تحت تاثیر موسیقی محلی گیلان قرار می گیرد و اندکی بعد راه خود را از استاد جدا می کند. به موسیقی عامیانه و پاپ (در معنای مردمی) علاقه ی فراوان دارد و اولین آثار مستقلش را در این گونه ی موسیقایی ثبت می کند. بی شک باید صبا را در کنار بدیع زاده و مهرتاش از پیشگامان موسیقی مردمی ایران دانست. علیرغم آنکه در همین ایام نیز وفادار به سنتهای موسیقی ردیفی ایران است و نمونه های همراهی اش با آواز ظلی(سه گاه) یا ضبط برخی قطعات مانند گوشه ی صدری، در قفس و دیلمان در سفر 1317 شمسی به سوریه مصادیقی از این مطلب است. شاید همین روحیه ی آزاد اندیش و متساهل صبا را بتوان علت اصلی پرورش شاگردان متعدد در زمینه های گوناگون موسیقی ایرانی دانست و بحق عنوان بزرگترین معلم موسیقی ایران در قرن حاضر برازنده ی نام اوست. قطعا بررسی شخصیت هنری و دیدگاه های صبا در موسیقی ایران که بی شک از اهمیت فراوانی برخوردار است شایسته ی مجالی در خور و مجزاست، بدین سبب نگارنده در سطور زیر به بررسی اجمالی آثار ضبط شده از صبا بر روی صفحات گرامافون 78 دور به همراه برخی مستندات خواهد پرداخت.
دوره های ضبط آثار استاد ابوالحسن صبا بر روی صفحات گرامافون 78 دور (1308-1326 شمسی)
1- کمپانی پولیفون، آلمان ، 1308 شمسی : ضبط شده در تهران ، به همراه ارکستر مدرسه عالی موسیقی
2- کمپانی بدافون (بایدافون)، آلمان، اواخر 1308 و اوایل 1309 شمسی: ضبط شده در تهران ، به همراه ارکستر مدرسه عالی موسیقی
3- کمپانی پارلوفون، آلمان، 1311 شمسی: ضبط شده در تهران ، به همراه ارکستر مدرسه عالی موسیقی
4- کمپانی کلمبیا، انگلستان، 1312 شمسی: ضبط شده در تهران، به همراه ارکستر مشیر همایون شهردار و برخی آثار تکنوازی و همنوازی با پیانوی ضیاء مختاری
5- کمپانی سودا، سوریه، 1314 شمسی: ضبط شده در حلب و بیروت
6- کمپانی سودا، سوریه، 1317 شمسی: ضبط شده در حلب و بیروت
7- کمپانی هیز مسترز ویس انگلستان، 1326 شمسی: ضبط شده در تهران، به همراه ارکستر منتخب انجمن موسیقی ملی
دوره‌ی اول: کمپانی پولیفون آلمان، 1308 شمسی
این مجموعه ضبط، دومین سری ضبط صفحات کمپانی پولیفون در تهران است که با استفاده از برق ضبط شده و دارای کیفیت صوتی مطلوبی است. نمایندگی کمپانی در ایران (تهران و کرمانشاه) موسسه ی تجارتی «عذرا میرحکاک و اولاده» بود. قطر این صفحات 27 سانتی متر با لیبل کاغذی زرد رنگ و مدت زمان تقریبی هر روی آن (هر تراک صوتی) 3.5 دقیقه است. اولین آثار به جا مانده از مدرسه ی عالی موسیقی وزیری (افتتاح 1302 شمسی) در این دوره ضبط شده است. این آثار شامل برخی تکنوازی های وزیری، قطعات بی کلام و تصانیفی است که با صدای بانو روح انگیز ضبط شده است. در تمامی این آثار تکنواز اول ارکستر مدرسه، ابوالحسن خان صبا ست ولی تاکنون نمونه ای از تکنوازی ویلن وی در این صفحات شنیده نشده است. به دلیل فقدان کاتالوگ کامل یا لیست منتشر شده ی رسمی از جانب کمپانی در خصوص این سری صفحات، اطلاعات دقیقی از همه ی عناوین و تعداد مشخص آثار ضبط شده از مدرسه عالی موسیقی در دست نیست و تنها می توان به صفحات رویت شده از این دوره استناد نمود...
دوره‌ی دوم: کمپانی بدافون (بایدافون) آلمان ، اواخر1308 و اوایل 1309 شمسی
این سری صفحات (شماره قالبهای سری 000B090) که در تهران ضبط شده شامل مجموعه ی کاملی از ساخته های وزیری است که تحت عنوان اصلی« مدرسه عالی موسیقی» ضبط شده است. تمامی این صفحات با قطر 25 سانتی متر و مدت زمان تقریبی 3 دقیقه برای هر روی صفحه تولید شده اند. در دو صفحه از این مجموعه صدای تکنوازی ویلن نیز شنیده می شود. یکی صفحه ی سرود «ای وطن» و «رنگ دشتی» است(دو روی یک صفحه) که در روی برچسب آن عنوان سلوی ویلن آقای صبا به لاتین آمده و در میان آن قطعه ی زرد ملیجه را اجرا نموده است و دیگری تصنیف افشاری با نام «بهار» است که در مقدمه ی آن، درآمد افشاری با ویلن نواخته شده است. برخی محققین معتقدند که قطعه ی دوم نیز از نواخته های صباست. اگرچه در بیان حال افشاری و جمله بندی های آغازینِ درآمد، متانت و بیان شفافی در اثر ضبط شده شنیده می شود ولی نگارنده بر اساس شنیده های ساز صبا در دوره های مختلف و تحلیل تکنیکی و جمله بندی موسیقاییِ صبا چنین اعتقادی ندارد. شاید قطعه ی فوق، نواخته ی شادروان خالقی یا دیگر هنرجویان ویلن وزیری باشد.
در دیگر صفحات مدرسه صدای ویلن اول ارکستر صبا به وضوح قابل تشخیص است. بیشتر تصانیف ضبط شده در این مجموعه با صدای بانو روح انگیز و در بعضی موارد به صورت دو صدایی با کلنل وزیری اجرا شده است. اطلاعات این دوره ضبط نیز به دلیل نبود کاتالوگ کامل کمپانی و یا لیست آثار انتشار یافته، محدود به نمونه صفحات رویت شده می باشد.
دوره‌ی سوم: کمپانی پارلوفون آلمان، 1311 شمسی
کمپانی پارلوفون آلمان به مالکیت کارل لینشتروم با تملک مجموعه ی ضبط های شرقی کمپانیهای اودئون و بدافون به موسسه ی عظیمی تبدیل شد که توانست حجم قابل توجهی از عناوین موسیقی شرقی را به خود اختصاص دهد. این کمپانی در سال 1311 شمسی نیز در تهران (به نمایندگی کمپانی آغاسی) آثاری از موسیقی ایرانی ضبط نمود(سری شماره قالبهای B092000 ) که با سه برچسب بدافون، اودئون و پارلوفون به بازار عرضه شد.
در این میان آثار متعددی نیز از مدرسه ی عالی موسیقی وزیری ضبط شد که بیشتر حاوی ترانه های کودکان، اپرت ها و سرود ها ست و مانند مجموعه صفحات قبلی توسط بانو روح انگیز و گاهی به همراهی صدای بم کلنل وزیری خوانده شده اند. بیشتر این آثار در سری ضبط اخیر با نامهای تجاری پارلوفون(برچسب طلایی) و بایدافون (برچسب قرمز یا ارغوانی رنگ) با قطر 25 سانتی متر و مدت زمان تقریبی 3 دقیقه برای هر روی صفحه تولید شده اند.
متاسفانه به دلیل عدم وجود فهرست کامل منتشر شده یا کاتالوگ کامل این صفحات، از تعداد دقیق و عناوین آثار ضبط شده اطلاع کاملی وجود ندارد و صفحاتی که تاکنون مشاهده و یافت شده است ملاک قضاوت قرار گرفته اند. در این سری ضبط یک مورد صفحه ی تکنوازی ویلن از صبا یافت شده است که به احتمال قریب به یقین اولین صفحه ی تکنوازی ویلن اوست ودر بردارنده ی قسمتهایی از دستگاه همایون و قطعاتی در آواز دشتی با عنوان « به یاد گیلان» است. در دیگر صفحات پارلوفون که از آثار مدرسه ی عالی موسیقی ضبط شده به روشنی صدای ویلن اول ارکستر-صبا- شنیده می شود. نمونه ی صوتی دیگری با نام لالایی در مایه ی دشتی با صدای روح انگیز و ارکستر مدرسه وجود دارد که دو روی یک صفحه است و احتمالا می بایست در همین سری صفحات (سرودهای کودکان) ضبط شده باشد.
دوره‌ی چهارم: کمپانی کلمبیا، انگلستان ، 1312 شمسی
این دوره یکی از متفاوت ترین مجموعه های ضبط شده از آثار صبا را شامل می شود. مجموعا 4 روی صفحه تکنوازی ویلن، 3 روی صفحه تصانیف کمیک از صبا که با صدای خودش اجرا وضبط شده است، دو روی صفحه همراهی آواز رضاقلی میرزا ظلی در مایه ی سه گاه (که مقدمه ی آن با چهار مضراب کوتاهی آغاز می شود) و تعدادی تصنیف جدی و فکاهی که با صدای عزت روحبخش (اولین اثرِ ضبط شده از روحبخش) و فرح انگیز خانم(ایران خانم مطبوعی) با همراهی ارکستر مشیر همایون شهردار آثاری است که از ساز صبا در این دوره بجا مانده است.
علیرغم آنکه تا یک سال پیش، شاگردان مدرسه با پایبندی تمام به تفکرات وزیری در ارکستر مدرسه ی عالی موسیقی در کنار یکدیگر آثار وی را اجرا می کردند، در این سال سه تن از آنان بصورت مستقل گروههایی تشکیل داده و به اجرای آثار خود پرداختند. پرویز ایرانپور(در صفحات کمپانی هیز مسترز ویس در همین سال)، موسی معروفی (در همین مجموعه صفحات) و ابوالحسن صبا هریک به گونه ای سعی در بیان شخصی هنر خود داشته و با گروههای کوچکشان اجراهای متفاوتی را ضبط و به یادگار گذارده اند.
نمونه ی اولین آثار موسیقی مردم پسند ایران آن روز(پاپ) را می توان ساخته های صبا در این صفحات دانست. یکی از معروفترین آثار کمیک صبا ترانه ایست با نام «گلبندک» که بر روی رنگ افشاری وزیری اجرا شده است. شعر فکاهی آن از خود صباست و با عبارت «می گذشتم شبی زیر بازارچه ی گلبندک» آغاز می شود و در قسمت انتهایی با وزن تند به مایه ی ماهور فرود می آید(آنچنانکه مایه ی افشاری، گوشه ی شکسته ی ماهور بوده باشد). ترانه ی دیگر «سالک» نام دارد که بر روی رنگ اصفهان رکن الدین مختاری ساخته شده است و با شعر صبا به مطلع «همه چیزش خوبه این نگار من، حیف که سالک داره» با وزنی سنگین اجرا شده است. صفحه ی سوم نیز با عنوان «فاکستروت آش رشته» از ساخته های صباست که با شعر «مادرم از برای من کرده انتخاب، یک زن خوشگل ولیکن با زور سرخاب» در وزن دوضربی اجرا شده است. هر سه اثر با ویلن و آواز صبا به همراه پیانوی ضیاء مختاری اجرا شده است.
این صفحات در دو اندازه ی 25 سانتی متری (مدت هر روی صفحه حدود 3 دقیقه) و 30 سانتی متری( مدت هر روی صفحه کمی بیش از 4 دقیقه) تولید شده اند. خوشبختانه فهرست کامل آثار ضبط شده از صبا در این صفحات در دست است که در جدول زیر به ترتیب ضبط (شماره قالب) و بر اساس تعداد روی صفحه(تراک) آمده است. صدابردار این صفحات هورس فرانک چاون بوده و در خرداد و تیر 1312 شمسی در تهران ضبط شده اند.
دوره‌ی پنجم: کمپانی سودوا، سوریه، 1314 شمسی
ضبط صفحات گرامافون در ایران که در سال 1284 شمسی مقارن با اواخر سلطنت مظفرالدین شاه قاجار آغاز شده بود از 1291 شمسی به مدت 14 سال متوقف گردید. یکی از علل اصلی این وقفه، درگیری کشورهای صاحب این تکنولوژی به آتش جنگ جهانی اول بود. چند سال پس از جنگ (1305 شمسی) در دوره ی رضا شاه مجددا ضبط صفحه در ایران آغاز شد و تقریبا تا سال 1312 به طور پیوسته توسط کمپانی های مختلف انگلیسی، آلمانی و فرانسوی ادامه داشت. اما به دلایلی پس ازآن تا پایان جنگ جهانی دوم برای دومین بار متوقف گردید. در این مدت هنرمندان موسیقی ایران هفت بار برای ضبط صفحه به کشورهای مختلف دور و نزدیک سفر کردند.
اولین سفر در زمستان سال 1314 شمسی به حلب و بیروت بود که در آن هنرمندان بزرگی چون صبا(ویلن)، مهرتاش(نوازنده ی تار و نواساز)، بدیع زاده(خواننده) و فرهاد میرزا معتمد(پیانو) حضور داشتند. در آنجا به طور اتفاقی با بانو پری آقابابف خواننده ی ایرانی ارمنی تبار روبرو شدند و او نیز در تعدادی از آثار ضبط شده به اجرای ترانه هایی به صورت تک خوان و گاه دوصدایی با بدیع زاده پرداخته است. این سری صفحات توسط کمپانی سودوا (سوسیته اورینتاله دو دیسک) با برچسب سبز رنگ وقطر 25 سانتی متر (هر روی صفحه حدود 3 دقیقه) ضبط و تولید شد. متاسفانه آمار دقیق و اطلاعات کاملی از فهرست عناوین ضبط شده از این کمپانی در دست نیست ولی بر اساس نمونه های مشاهده شده آمار احتمالی 40 صفحه(80 روی صفحه-Track) از آثار ضبط شده توسط این هنرمندان وجود دارد که می توان گفت در اکثر این ضبط ها صبا حضور دارد.
این مجموعه شامل تعدادی سرود، تصانیف جدی، تصانیف عامیانه ی تهران و کمیک، آواز دستگاهی، قطعات بی کلام و تکنوازی ساز هاست. تا کنون چهار صفحه ی تکنوازی ویلن از صبا دراین سری ضبط یافت شده که عبارتند از: سه گاه وچهارمضراب زنگ شتر، همایون و چکاوک، بیات اصفهان(بر روی صفحه عبارت «به یاد غزاله» نوشته شده است) و ماهور ودلکش. بر روی برچسب برخی از این صفحات علاوه بر« ویلن صبا»، عبارت «کمانجه» نیز نوشته شده که اشتباه تولید کنندگان عربی زبان این صفحات است.
در برخی از این صفحات صدای تار یا بم تار اسماعیل خان مهرتاش نیز شنیده می شود ولی تا به حال اسمی از ایشان بر روی هیچ صفحه ای دیده نشده است. تنها آثاری که با نظر وی ضبط شده و اکثرا از ساخته های اوست تحت عنوان «جامعه باربد» بر روی صفحات ثبت شده است و دیگر آثار که فاقد این عبارتند بیشتر ساخته و پرداخته ی بدیع زاده می باشند. صدای صبا نیز در برخی ترانه های طنز یا عامیانه به هنگام خواندن اشعار ترجیع بند ترانه بصورت همخوان به گوش می رسد.نماینده ی فروش این صفحات در تهران، کمپانی آغاسی (لاله زار) بود.
دوره‌ی ششم: کمپانی سودوا، سوریه، 1317 شمسی
در زمستان سال 1317 شمسی گروه دیگری از هنرمندان به منظور اجرا و ضبط آثاری از موسیقی ایران برای دومین بار عازم حلب و بیروت شدند. این گروه متشکل از صبا، بدیع زاده، مرتضی محجوبی، حسینقلی طاطایی، تاج اصفهانی، ملوک ضرابی و ملکه برومند(با نام مستعار «م-ب» بر روی صفحات) بیش از 110 صفحه ( 220 روی صفحه-Track) از خود بیادگار گذاشتند. در برخی از این صفحات نوای عود سامی ملاح(نوازنده ی عرب مقیم حلب) وگاه تارِ آشود آرستمیان، تسولاک، ساشا و کمانچه یا ویلن موسیو هایکو (نوازندگان ارمنی تبار که در آنجا به گروه هنرمندان ایرانی اضافه شده بودند) نیز شنیده می شود.
این صفحات با قطر 25 سانتی متر (مدت هر روی صفحه حدود3 دقیقه) و رَنگهای برچسب زرد، طلایی و صورتی تولید شده اند. متاسفانه صفحات این کمپانی (بخصوص در سری دوم) فاقد کیفیت ساخت و پرداخت مطلوب بوده و به سرعت دچار فرسودگی و خش سطحی می گردد. بسیاری نیز در بخش تنظیم مرکز دوار صفحه دچار مشکلند که این مسئله موجب اعوجاج صوت و خارج شدن صدا از حالت طبیعی می شود. جهت کامل تر شدن کاتالوگ این سری صفحات، تعدادی از عناوین پر فروش سری قبل (1314) نیز در این مجموعه با لیبل جدید بازتولید و به لیست فروش اضافه گردیده است. نماینده ی فروش سری دوم این صفحات نیز، کمپانی آغاسی (لاله زار) بود.
تا کنون در این سری ضبط نمونه ای از تکنوازی ویلن صبا دیده نشده است ولی تعدادی از صفحات ملکه برومند حاوی نغماتی از موسیقی دیگر نقاط ایران است که با تلاش و آموزش صبا و به همراهی ساز خودش اجرا و ضبط شده است. از آن جمله به آواز صدری در مایه ی افشاری (که صبا آنرا از صدری اصفهانی خواننده ی پر آوازه ی مذهبی روایت کرده است) در صفحه ای با عنوان «دل بردی از من» یا قطعه ی در قفس و آواز دیلمان در صفحه ی «پایبند مهر» می توان اشاره نمود. همچنین اولین اجرای ضبط شده از آواز بیات تهران (کوچه باغی-غزلخوانی) با صدای بدیع زاده به همراهی ویلن صبا و پیانوی محجوبی از دیگر آثار متمایز این دوره ی ضبط می باشد.
با توجه به حضور نوازندگان و خوانندگان متعدد در این سفر و همچنین نوازنده ی دوم ویلن(طاطایی) ، نسبت آثاری که ساز صبا در آن شنیده شود به مراتب در مقایسه با صفحات سودوای دوره ی اول کمتر است و ا زآنجا که صفحات این دوره نیز مانند دوره ی اول فاقد کاتالوگ کامل و یا فهرست منتشر شده از سوی کمپانی است، لذا نمی توان آمار قریب به یقینی از تعدادآثار صبا ارائه داد.
دوره‌ی هفتم: کمپانی هیز مسترز ویس، انگلستان، 1326 شمسی
آخرین آثاری که از صبا بر روی صفحات گرامافون 78 دور ضبط شده مربوط به سال 1326 شمسی در تهران است. اولین کمپانی که پس از جنگ جهانی دوم در ایران اقدام به ضبط صفحه نمود کمپانی هیز مسترز ویس بود که این بار با برچسب سبز رنگ حدود 200 روی صفحه (Track) از موسیقی ایرانی در تهران ضبط کرد. موسیقی بخشی از این صفحات تحت عنوان «ارکستر معروفی » که منتخبی از اعضای آن روز انجمن موسیقی ملی بودند به خوانندگی بنان، ادیب و جوانانی چون مرتضی احمدی(تصانیف پیش پرده و طنز اجتماعی) اجرا و ضبط شده است. بر اساس اسناد مکتوب، تصاویر و نیز خاطرات پیش کسوتانی که این دوره ی ضبط را به خاطر داشته اند، صبا ویلن اول این ارکستر بوده است همچنین ضبط قطعه ی دیلمان با آواز بنان و رقص چوپی قاسم آبادی نیز در این مجموعه صفحات می تواند موید دیگری بر این مطلب باشد و نمی توان احتمال حضور صبا را در این مجموعه ی ضبط رد کرد، اما تا کنون صفحه ای با ذکر نام صبا یا تکنوازی ویلن وی در این مجموعه به دست نیامده است. این صفحات نیز با قطر 25 سانتی متر و مدت زمان پخش تقریبی 3 دقیقه برای هر روی صفحه تولید شده اند.
نگاهی به دیگر آثار صوتی بجا مانده از استاد صبا
علیرغم ادامه ی ضبط صفحات گرامافون 78 دور تا سال 1338 شمسی(دوسال پس از درگذشت صبا) تا کنون اثری یا اطلاعاتی مبنی بر ضبط صفحه ای از صبا پس از 1326 یافت نشده است. شاید یکی از دلالیل آن رواج دستگاههای ضبط و پخش نوار مغناطیسی(ریل) از سالهای 1330 به بعد باشد.چرا که به دلیل وجود زمان کافی برای اجرا و ضبط برنامه بر روی این نوارها(بین پانزده دقیقه تا یک ساعت به صورت پیوسته)، قطعات کاملتر و پخته تری می توانست اجرا شود. ضمن اینکه در این سالها صبا بیشتر تمایل به شرکت در جمعهای صمیمی دوستانه داشت و در این محافل بود که سه تار صبا نیز همپای ویلن و آوازش به گوش دوستان صاحبدل می رسید و بر روی نوارها ضبط می شد.
ناگفته نماند که صبا از سالهای آغازین تاسیس رادیو تا پایان عمر با این رسانه همکاری مستمر داشت و در برنامه های مختلف رادیو تهران و بعدها رادیو ایران( و حتی در برنامه های رادیو جهت پخش برای اروپا) بصورت تکنواز، همنواز، تنظیم کننده و سرپرست ارکستر شرکت می کرد ولی متاسفانه به دلیل فقدان وسیله ی ضبط و اجرای برنامه ها به صورت زنده، تا قبل از دهه ی 1330 اثری از نواخته های رادیویی صبا موجود نیست.
آثار ضبط شده از صبا بر روی نوارهای مغناطیسی را می توان به دو دسته ی آثار ضبط شده خصوصی در منزل دوستان (بخصوص دکتر پزشکان) وآثار اجرا شده در برنامه های رادیویی تقسیم نمود که همگی بین سالهای 1332 تا 1336 شمسی اجرا و ضبط شده اند.
• آثار ضبط خصوصی:
این آثار که از حدود سالهای 1332 تا پایان عمر صبا را در بر دارند( آخرین ضبط یافت شده از صبا مربوط به نوزدهم آذر 1336، و ده روز قبل از درگذشت وی است) بخش اعظمی از دستگاهها و مایه های موسیقی ایرانی را شامل می شود که بیشتر با سه تار یا ویلن نواخته شده است. در اغلب این آثار شادروان حسین تهرانی نیز حضور دارد و با تمبک و گاه آوای خود، ساز صبا را همراهی می کند. ضبط هایی نیز از کمانچه ی صبا در دست است که با آواز شادروان حسین قوامی (فاخته ای) همراهی شده است. همچنین آثار پراکنده ای نظیر آواز قاضی عسکر (خواننده ی شهیر اصفهانی، در مایه ی بیات اصفهان) ، علی مستوفیان(در مایه ی سه گاه با تمبک شادروان علی تجویدی)، ادیب خوانساری، خاطره ی پروانه، منوچهر همایون پور و آذر عظیما (حنانه) به همراه ساز صبا موجود است که گاه با ویلن و گاه سه تار همراهی شده اند. برای نمونه از ضبط های ویلن صبا می توان به اجرا در مایه های چهارگاه، همایون، ماهور، دشتی، سه گاه، راست پنجگاه، نوا، افشاری، بیات ترک، ابوعطا، شور، بیات اصفهان، شوشتری و منصوری اشاره نمود. همچنین نمونه های ضبط خصوصی از سه تار صبا را می توان در مایه های چهارگاه، بیات اصفهان، ماهور، نوا، ابوعطا، افشاری وشور شنید.
• آثار ضبط شده ی رادیویی:
دسته ی اولِ این آثار شامل برخی تکنوازیهای 15 دقیقه ای و گاه همنوازیهای صبا با فرامرز پایور است که به صورت مستقل در رادیو اجرا و ضبط شده است و متاسفانه تعداد بسیار اندکی از آنها امروز در دست است. از آن نمونه می توان به تکنوازی صبا در بیات ترک و همنوازی شور با سنتور پایور اشاره کرد که در ابتدای آن مصاحبه ی کوتاهی نیز با صبا صورت گرفته است.
دسته‌ی دوم شامل برنامه هایی است که به همت شادروان داوود پیرنیا از اوایل سال 1336 با عنوان گلهای جاویدان، یک شاخه گل و گلهای رنگارنگ ضبط شده است. دو برنامه نخست در ابتدا بدون شماره پخش شده و پس از چند برنامه، شماره گذاری شده اند. تا کنون نمونه ای از آثار صبا در برنامه ی گلهای جاویدان شنیده نشده ولی اولین شماره های برنامه ی یک شاخه گل آثاری از آذر عظیما به همراهی ویلن صبا و سنتور پایور است. در بعضی برنامه ی گلهای رنگارنگ (که از شماره ی 100 آغاز شد) نیز برنامه هایی با شرکت صبا به عنوان تکنواز، همنواز، تنظیم کننده و سرپرست ارکستر گلها ضبط شده و به یادگار مانده است. برای نمونه از جمله ی این برنامه ها می توان به شماره های 107، 109، 118، 125، 134، 136 و155 اشاره کرد. آخرین برنامه ی گلهای رنگارنگ( به ترتیب پخش) در زمان حیات صبا، برنامه ی شماره ی172 است (ای امید دل من کجایی در مایه ی شور ساخته ی پرویز یاحقی با صدای بنان که صبا در اجرای ترانه به همراه ارکستر حضور دارد) و برنامه های بعدی (شماره های173 و174) بیاد صبا اختصاص دارد.
سایر اسناد صوتی
از سال 1338 شمسی که نسل صفحات 78 دور جای خود را به صفحات ریزشیار 33 و 45 دور داد، نمونه‌هایی از ساز صبا بر روی این صفحات باز تولید و پخش گردید که از آن جمله می توان به صفحه ی 45 دور با عنوان برچسب «اختصاصی» (احتمالا از سری صفحات تولیدی کمپانی مونوگرام) که حاوی اجرایی از چهارمضراب زنگ شتر صباست اشاره کرد که در سالهای آغازین دهه ی 40 تولید شده است.
همچنین صفحه‌ی 33 دوری (با قطر 25 سانتی متر و مدت زمان دو روی صفحه 30 دقیقه) حاوی اجرایی از قطعه ی مشتاق و پریشان اثر وزیری است که با صدای بنان و جواب آواز صبا در مایه ی ابوعطا در حدود سال 1340 شمسی تولید و به بازار عرضه شد.
آخرین سند صوتی مرتبط با صبا صفحه ای 33 دور (با قطر 25 سانتی متر) از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان است که در سال 1352 به برنامه ای از «زندگی و آثار ابوالحسن صبا اختصاص» یافت. این صفحه که مدت زمان آن 30 دقیقه است با گویندگی فیروزه امیر معز حاوی شرحی از زندگی و فعالیتهای هنری صباست که در لابلای متن آن نمونه هایی از ویلن، سه تار، مصاحبه و برخی اسناد صوتی دیگر پیرامون زندگی و آثار صبا گنجانیده شده است.»
سپس نوبت به «میلاد کیایی» رسید تا قطعاتی را با سنتور بنوازد. و بعد از آن «حمید رضا شبابی»، مدیر موزه از چگونگی ایجاد و نگهداری این موزه تا کنون صبا شرحی داد.
و در این بخش قلم مزین به تصویر ابوالحسن صبا کار بازرگانی گلستانی به آقای شبابی اهدا شد تا در موزه صبا نگهداری شود.
پخش قسمتهای از فیلم رونمایی یادنامه ابوالحسن صبا در دی ماه 1376 ، با نمایش ویلون نوازی استاد همایون خرم و علی تجویدی، از دیگر قسمتهای شب ابوالحسن صبا بود.
گزارش خطا
ارسال به دوستان
نسخه چاپی
ذخیره عضویت در خبرنامه خبرهای مرتبط
پربحث ترین عناوین
پرطرفدار ترین عناوین
لینک های مفید