پوکی استخوان؛ خاموش و بی صدا

آفتاب‌‌نیوز : ماهنامه دنیای سلامت: پوکی استخوان یا استئوپروز یک نوع بیماری متابولیکی است که در اثر تخریب بافت استخوان، توده استخوانی کاهش یافته و تعادل بین تشکیل و برداشت کلسیم از بین می رود و با ایجاد این حالت استخوان ها در برابر وارد شدن نیروی کمی آسیب پذیر شده و به راحتی می شکنند. از ویژگی های بارز بیماری این است که فرد مبتلا از بیماری خود آگاه نیست، در حالی که بیماری خاموش و بی صدا در بدن وی پیشرفت می کند از این رو به «بیماری خاموش قرن» شهرت یافته است. مهمترین عوامل خطر ایجاد پوکی استخوان عبارتند از:

افزایش سن

بالاترین رشد استخوان معمولا در سنین 10-20 سالگی بوده و توده استخوانی هر شخصی حداکثر تا سن 35 سالگی به بیشترین مقدار خود می رسد و به تدریج با افزایش سن، کاهش توده استخوانی رخ می دهد که این امر در سنین بالا سرعت بیشتری یافته به طوری که مقدار تخریب استخوان از میزان تشکیل آن بیشتر می شود.

جنسیت

پوکی استخوان در بین زنان بیشتر از مردان شایع است به طوری که میزان شیوع آن را در بین زنان چهار برابر مردان تخمین می زنند.

یائسگی

زمانی که زنان به سن یائسگی می رسند در اثر کمبود هورمون های تخمدان میزان تخریب استخوان زیاد شده و سرعت تخریب استخوان از تشکیل آن بیشتر می شود. این عدم تعادل به ویژه در 10 سال اول یائسگی بسیار زیاد بوده و کاهش توده استخوانی نیز در همین دوره افزایش می یابد اما به تدریج این سرعت کمتر می شود هرچند که متوقف نمی گردد و به همین دلیل است که شیوع پوکی استخوان در زنان بیشتر از مردان است چون تغییرات هورمونی در دوران سالمندی به شکلی که در زنان صورت می گیرد در مردان رخ نمی دهد.

از این رو زنانی که دچار یائسگی زودرس می شوند و یا زنانی که به دلایلی تخمدان های آنها با جراحی برداشته شده بیشتر از زنان دیگر در معرض ابتلا به پوکی استخوان هستند.

عوامل ژنتیکی

احتمال ابتلا به پوکی استخوان در افرادی که سابقه فامیلی این بیماری را دارند بیشتر است. به همین دلیل برای پوکی استخوان یک علت ژنتیکی هم عنوان می شود. نژاد هم یک دیگر از علل شناخته شده پوکی استخوان بوده به طوری که سفیدپوستان نسبت به سیاهپوستان درصد ابتلای بیشتری دارند.

تغذیه

استخوان تحت تاثیر چندین عامل تغذیه ای قرار دارد. مهم ترین این عوامل عبارتند از: کلسیم، ویتامین D، سدیم، پروتئین، چربی دریافتی و فیبر غذایی.

روش زندگی

افرادی که به مدت طولانی اعتیاد به کشیدن سیگار دارند و یا الکل مصرف می کنند، استعداد بیشتری برای ابتلا به پوکی استخوان دارند. زیرا سیگار و الکل اثرات سمی روی سلول های استخوان ساز دارند. یکی دیگر از عوامل مهم فعالیت بدنی است. فعالیت بدنی به دلیل اینکه ترشح هورمون رشد را تحریک می کند سبب افزایش توده استخوانی می شود.

اسکلت بدن

نوع استخوان بندی و اسکلت هر شخص هم می تواند در بروز پوکی استخوان تاثیر داشته باشد. به عنوان مثال زنانی که استخوان بندی ظریف دارند یا کوتاه قد و لاغر هستند نسبت به زنان چاق و استخوان درشت بیشتر مستعد ابتلا به پوکی استخوان هستند.

برخی از بیماری ها

بیماری های مربوط به تیروئید، پاراتیروئید، غدد فوق کلیه، غدد جنسی، دیابت، برخی از اختلالات گوارشی مثل سوءجذب می توانند در درازمدت منجر به پوکی استخوان شوند.

تعدادی از داروها

داروهایی مانند کورتیکواستروئیدها، آنتی اسیدها و ضدتشنج ها نیز می توانند زمینه را برای ابتلا به پوکی استخوان فراهم کنند.

علائم و عوارض پوکی استخوان

پوکی استخوان را «بیماری خاموش» نیز می نامند و این بدین دلیل است که معمولا افرادی که دچار پوکی استخوان هستند ممکن است هیچ علامتی نداشته باشند به طوری که سال ها این بیماری همراه آنهاست بدون این که آنها اطلاعی داشته باشند. در مراحل اولیه بروز پوکی استخوان، بروز علائم نادر بوده و در مراحل بعدی با بروز شکستگی های خود به خود که با کمترین ضربه به ویژه در استخوان های لگن و ران و کمر صورت می گیرد، کوتاه شدن قد (بیشتر از 2.5 سانتی متر نسبت به دوران جوانی) انحنای ستون فقرات که منجر به قوز پشتی می شود و یا احتمالا کمردرد شدید در یک بخش خاص آشکار می گردد.

تشخیص

تشخیص پوکی استخوان ممکن است از چندین روش صورت گیرد که مهم ترین آنها عبارتند از: معاینه بالینی، تاریخچه خانوادگی، رادیوگرافی ساده و روش های آزمایشگاهی، اما دقیق ترین روش، آزمایشگاه های سنجش تراکم استخوان است که برای تشخیص و پیگیری درمان مناسب ترین روش می باشد.

سنجش تراکم استخوان

سنجش تراکم استخوانی، آزمایش پزشکی برای اندازه گیری تراکم استخوان یا به عبارتی سنجش میزان مواد معدنی (کلسیم) استخوان است. این آزمایش به منظور تشخیص وجود بیماری پوکی استخوان و شدت آن و هم چنین احتمال ابتلا به این بیماری در آینده و به منظور شروع درمان های پیشگیرانه بکار می رود. تراکم پایین استخوان، شاخصی مناسب برای تشخیص احتمال خطر شکستگی در ستون فقرات یا شکستگی سر استخوان ران است.

معمولا این آزمایش برای افرادی که احتمال ابتلا به پوکی استخوان در آن ها وجود دارد، همچون خانم های سالمند، یائسگی زودهنگام، سوءتغذیه، عدم فعالیت بدنی، مصرف سیگار، تغذیه فقیر از نظر کلسیم، درمان طولانی مدت با کورتن، ظاهر روشن استخوان در عکسبرداری رادیولوژی معمول، تجویز می شود.

روش متداول برای سنجش تراکم استخوان، ارزیابی کیفیت استخوان به کمک اشعه X  و شامل تاباندن این اشعه به یک استخوان خاص- به طوری که فقط آن استخوان آن را جذب کند- است. سپس پزشک اشعه هایی را که استخوان عبور کرده یا باقی مانده اند، اندازه گیری می کند و میزان تراکم استخوان را می فهمد. این ارزیابی تراکم استخوان معمولا در قسمت ستون فقرات یا سر استخوان ران انجام می شود؛ چرا که در این دو قسمت بیشترین احتمال شکستگی در زنان مبتلا به پوکی استخوان وجود دارد.

آزمایشی بدون درد

سنجش تراکم استخوان بدون هرگونه تزریق یا نمونه برداری انجام می شود و فقط کافیست فرد بر روی تخت رادیولوژی دراز بکشد. میزان اشعه بکار رفته در این آزمایش بسیار پایین است: تقریبا ده برابر کمتر از میزان اشعه ای که برای عکس رادیولوژی از قفسه سینه بکار می رود. برای انجام دادن این آزمایش نیازی به ناشتا بودن وجود ندارد.

شایان ذکر است که رادیولوژی معمولی در تشخیص پوکی استخوان کارآیی ندارد و فقط می تواند احتمال وجود شکستگی در ستون فقرات را نشان دهد. نتیجه آزمایش سنجش مواد معدنی استخوان، همانند نمودار رشد کودکان، نسبت به میانگین افراد در هر گروه سنی و هر جنسی (زن یا مرد) ارزیابی می شود. ناکافی بودن میزان مواد معدنی استخوان به این طریق تشخیص داده شده و روش مناسب درمانی براساس میزان تراکم و سن فرد پیش گرفته می شود.

بعد از توقف درمان پوکی استخوان یا به عبارتی سه تا پنج سال بعد از انجام دادن اولین سنجش تراکم استخوان، تکرار این آزمایش ضروری است.

غربالگری پوکی استخوان به کمک فراصوت (Ultrasound)

استفاده از اشعه X، امروزه همچنان روشی استاندارد برای تشخیص پوکی استخوان است. اما سنجش مقاومت استخوان می تواند به کمک روشی جدید صورت پذیرد: فراصوت.

به لطف همکاری مرکز تحقیقات علمی فرانسه و شرکت تشخیص پزشکی فرانسه، اولین آزمایش به کمک فراصوت انجام شد و توجه زیادی را به سمت خود جلب کرد، چرا که این روش ارزان تر است و در عین حال نیازی به تاباند اشعه نیست.

این روش تشخیصی، علاوه بر پرده برداشتن از بیماری، امکان کنترل و ارزیابی مرتب نتایج روش درمانی را نیز در اختیار می گذارد. اما براساس سازمان بهداشت جهانی تنها استاندارد به رسمیت شناخته شده معیارهای تشخیص پوکی استخوان، همچنان استفاده از اشعه X است.