پوست اندازی در سازمان کشورهای صادرکننده نفت/ جایگزینی اوپک با روپک
اوپک پس از نشست تاریخی الجزایر، وارد دوره ای جدید از حیات خود شده که ویژگی بارز آن، همراهی با روسیه است؛ به نظر کارشناسان، توافق برای فریز نفتی می تواند گامی برای تغییر ساختار اوپک و ایجاد سازمانی جدید با نام روپک (روسیه+اوپک) باشد
آفتاب‌‌نیوز :
وزیران نفت کشورهای عضو اوپک در حاشیه نشست مجمع بین المللی انرژی در هفتم مهر گردهم آمدند و با هدف ایجاد ثبات در بازار جهانی، توافق کردند فریز نفتی (تثبیت تولید) را اجرا کنند.
براساس این توافق، از ماه نوامبر (اواسط آذر) ٢٠١٦، مجموع تولید نفت کشورهای عضو این سازمان به ٣٢ میلیون و ٥٠٠ هزار بشکه تا ٣٣ میلیون بشکه در روز کاهش خواهد یافت.
دستاورد مهم نشست الجزایر، همراهی بی سابقه روسیه با اوپک بود؛ مشارکت روس ها با اعضای اوپک از یک سو امیدواری ها نسبت به اجرای فریز نفتی را افزایش داد و از سوی دیگر موجب گمانه زنی هایی درباره اتحاد مسکو با اوپک و حتی ایجاد یک سازمان جدید به نام «روپک» شده است.
به گزارش ایرنا،برای بررسی این موضوع و روشن شدن ابعاد توافق الجزایر و همراهی روسیه با اوپک، به سراغ محمدصادق معماریان، رئیس اسبق اداره بررسی های بازار نفت وزارت نفت رفتیم. این کارشناس ارشد مسایل انرژی، به مدت حدود 30 سال تجربه حضور در امور بین الملل نفت را دارد.
به نظر معماریان، اوپک در حال پوست اندازی است و با مشارکت روسیه، یک سازمان جدید با نام روپک (روسیه+ اوپک) برای مدیریت بازار جهانی نفتی شکل خواهد گرفت.
** نشست اعضای اوپک در الجزایر باعث شگفتی کارشناسان بازارهای جهانی شد، کمتر کسی انتظار توافق برای فریز نفتی را داشت، دلیل اصلی اتخاذ این تصمیم در نشست الجزایر چه بود؟
_ نشست الجزایر، اوپک و حتی دنیا را تکان داد. آقای زنگنه وزیر نفت نیز از آن به عنوان یک نشست تاریخی و استثنایی یاد کرد. این نشست، پس از هشت سال، تابوی عدم همکاری اعضای اوپک برای کاهش تولید و مدیریت بازار نفت راشکست. برای بررسی این رخداد باید، شرایط پیش از برگزاری نشست الجزایر را بررسی کرد.
باید توجه داشت که روسیه، تمام قد برای موفقیت این نشست تلاش کرد. مشارکت روسیه در این طرح، فقط با راهکارهای اقتصادی صورت نگرفت، بلکه برخی هماهنگی ها و مذاکرات سیاسی پشت پرده را نیز انجام داد.
** پیش از برگزاری نشست الجزایر چه تحولاتی در بازار نفت شکل گرفته بود که منجر به این نشست شد؟
_ شیل نفت پدیده ای است که آمریکا توانست ظرفیت تولیدش را به پشتوانه آن در مدت سه سال به چهار میلیون بشکه در روز برساند. شیل نفت تحول بسیار مهمی در بازار شناخته می شود. عربستان، روسیه و حتی ایران چاره ای جز مقابله با شیل نداشتند، اما این مقابله، پیامدهایی داشت که از جمله آن کاهش قیمت نفت بود.
پیش از این، سیگنال اولیه برای لزوم مدیریت بازار نفت، توسط ایران ارسال شد. بازیگران اصلی بازار نفت در منطقه یعنی ایران و عربستان با وجود رقابت های سیاسی با یکدیگر، هر دو به نوعی در پی مقابله با شیل های نفتی بودند.
دومین ویژگی بازار نفت پیش از نشست الجزایر، رها بودن تولید بود به طوری که کنترلی بر آن اعمال نمی شد. هر کشور تلاش می کرد با حداکثرسازی تولید، سهم بیشتری را از بازار بگیرد. رها شدگی بازار نفت توسط اوپک، سبب شده بود که این سازمان با خطر فروپاشی مواجه شود.
نگاهی به وضعیت اوپک نشان می دهد که سهم این سازمان در سال های اخیر رو به کاهش داشته است. کاهش سهم اوپک در بازار که در ابتدای تشکیل حدود 60 درصد بود به 30 درصد در سال 2015، برای این سازمان، نوعی اعلام خطر بود. زیرا کاهش سهم این نوع کارتل ها به زیر 30 درصد، احتمال فروپاشی آنها را افزایش می دهد.
پیش از نشست الجزایر، هر کشور منافع خود را دنبال کرده و در پی سهم حداکثری برای خود بود. عربستان که خیلی زود متوجه خطر شیل های نفتی شد، تلاش کرد از طرق کسب سهم بیشتر، جایگاه خود در بازار را تقویت کند. روسیه نیز که دستش باز بود، اقدام به افزایش تولید خود و کسب سهم حداکثری در بازار کرد.
در این میان، غربی ها از طریق گسترش دادن رقابت های منطقه ای، جدال عربستان و روسیه برای کسب سهم بازار را دامن زدند. بر این اساس، عربستان از یک سو برای کسب سهم بیشتر از بازار و از سوی دیگر برای کاهش درآمدهای نفتی ایران و روسیه و واردکردن فشار بیشتر به این کشورها از کاهش قیمت نفت حمایت می کرد.
** تضعیف اوپک در طول زمان به ویژه در سه سال اخیر، ناشی از فرسوده شدن این سازمان و از دست دادن کارکردهاست یا عامل بیرونی نیز در این موضوع دخالت داشت؟
_ سازمان ها و افرادی که سناریوی تضعیف اوپک از طریق شیل های نفتی را در غرب طراحی کرده بودند، قصد داشتند ساختار اوپک را با تولید بدون محدودیت به فروپاشی برسانند. بدین ترتیب آنها می توانستند قیمت نفت را تحت کنترل خود بگیرند و ارزش استراتژیک نفت را به ارزش تجاری تبدیل کنند. ارزش تجاری شامل هزینه تمام شده به اضافه 20 درصد سود است.
باید توجه داشت که ارزش تولید نفت برای اعضای اوپک بشکه ای زیر 20 دلار تمام می شود، اما ارزش استراتژیک نفت می تواند به بالای 100 دلار نیز برسد.
این سناریو با هماهنگی آمریکا و اتحادیه اروپا بویژه فرانسه، انگلیس و آمریکا دنبال می شد و قرار بود که با تحقق این سناریو، مرجع تعیین قیمت را به گروه 20 (متشکل از اقتصادهای برتر جهانی) منتقل کنند.
بسترهای این طرح را فراهم کرده بودند تا نفت را به کالای تجاری تبدیل کرده و مدل و الگوی مورد نظر خود را برای کنترل بازار نفت ارایه کنند که با تحقق آن، مدیریت بازار از دست اوپکی ها خارج می شد. در صورت کاهش قیمت نفت به زیر بشکه ای 20 دلار، به طور قطع، فروپاشی اوپک رخ می داد.
** چه عواملی اعضای اوپک را به سوی نجات این سازمان و مدیریت بازار سوق داد؟
_ اخطار درباره این موضوع نخستین بار از طرف ایران مطرح شد و مقام های کشورمان اعلام کردند که این، یک دام است و باید با کمک سه قدرت نفتی جهان یعنی روسیه، عربستان و ایران، این بازی جمع شود. در واقع تلاش شد این بازی نفتی، جدا از رقابت های سیاسی ایران، روسیه و عربستان در منطقه، مدیریت شود.
بنابراین لازم بود که این سه کشور با هشیاری کامل، ساختار بازار نفت را نجات دهند و بر این اساس، موضوع احیای اوپک و مشارکت روسیه با اوپک و ظهور یک سازمان جدید مطرح شد. با آرایشی جدید برای تشکیل یک سازمان جدید که شامل اوپک و روسیه می شود، سهم این گروه در بازار جهانی نفت از 30 به بیش از50 درصد افزایش خواهد یافت.
**تشکیل سازمان جدید تا چه میزان، واقع بینانه است؟ آیا روسیه حاضر به مشارکت در این سازمان خواهد بود؟
_ روسیه بتازگی اعلام کرده است که علاوه بر خود، غیراوپکی های بیشتری را نیز داخل سازمان اوپک آورده و حتی مذاکراتی را نیز با عربستان انجام می دهد. قرار است این سازمان جدید «روپک» نامیده شود که به معنای روسیه بعلاوه اوپک است.
با تشکیل روپک و ورود روسیه و کشورهای جدید به این سازمان، سهم بازار این سازمان به 70 درصد افزایش خواهد یافت که باعث می شود کنترل بازار را به راحتی در اختیار بگیرند. زمانی که این سازمان جدید، 70 درصد تولید نفت دنیا را دراختیاربگیرد، حرف اول و آخر را خواهد زد و هیچ سازمان دیگری نمی تواند با آن مقابله کند.
** اهداف روسیه از پیگیری فریز نفتی و مدیریت بازار نفت چیست؟
_ روسیه از کاهش قیمت ها و احتمال فروپاشی اوپک احساس خطر کرده بود، زیرا فروپاشی آن، بازار نفت را به هم می ریخت و در نهایت اقتصاد وابسته به نفت روسیه آسیب جدی می دید. هرگونه تضعیف اوپک، به ضرر روسیه بود. بدین ترتیب، روس ها که آخر بازی را مشاهده کردند به صورت تمام قد وارد ماجرا شدند.
پس از اینکه روس ها و عربستانی ها از همراهی ایران با فریز نفتی اطمینان یافتند، طرح خود را با قدرت بیشتری جلو بردند. به تدریج، برای کشورهای تولید کننده نفت قطعی شد که باید بازار را مدیریت کرده و فریز را اجرا کنند و بر این اساس در نشست الجزایر توافق کردند که به طور نمادین تولید روزانه یک میلیون بشکه نفت خام را کم کنند.
اگرچه با کاهش یک میلیون بشکه ای نفت خام، چندان بازار نفت تحت تاثیر قرار نمی گیرد، اما نکته مهم، نشان دادن انسجام اعضای اوپک بود که پس از هشت سال به دنیا نشان دادند که اوپک زنده بوده و حواسش جمع است.
در نشست الجزایر، اوپک این سیگنال را به بازار مخابره کرد که حاضر است در صورت نیاز، تولید خود را کاهش بدهد و حتی اگر لازم باشد با غیر اوپک نیز به طور جدی تری همراهی کند.
** نشست اول فریز در دوحه (قطر) توسط عربستان به شکست انجامید. چه شد که این کشور در الجزایر با طرح فریز همراهی کرد؟ به چه دلیل، عربستان که اهداف اقتصادی و سیاسی را از افزایش تولید دنبال می کرد، حاضر به کوتاه آمدن و همراهی با فریز نفتی شد؟
_ عربستان از چند جهت تحت فشار بود؛ نخست اینکه نمی خواست بازار را از دست بدهد زیرا موجودیت سیاسی اش به بازار نفت وابسته است.
دوم اینکه فشارهای اقتصادی به دلیل کاهش طولانی مدت قیمت نفت افزایش یافت. خود آنها می گویند تصور نمی کردند که قیمت ها برای طولانی مدت زیر 60 دلار باقی بماند تا چه برسد به اینکه زیر 20 دلار نیز کاهش یابد. این موضوع، فشار اقتصادی زیادی وارد کرد به طوری عربستان مجبور شد از ذخایر ارزی خود استفاده کند. بنابراین سعودی ها زمانی که دیدند کاهش قیمت نفت طولانی شده و فشار اقتصادی در حال افزایش است در صدد برآمدند که این رویه را اصلاح کنند.
سومین عاملی که در تغییر رویکرد عربستان نقش داشت تحرکات روسیه بود. مسکو پس از مواجه شدن با وضعیت نابسامان بازار و دریافت نقشه غربی ها، وزیر انرژی خود را روانه خلیج فارس کرد که با همه کشورهای حاشیه خلیج فارس از جمله ایران گفت وگو کرد. بدین ترتیب روسیه، مدیریت این ماجرا را از ونزوئلا گرفت و پیشقراول مدیریت بازار نفت شد.
** در نشست الجزایر که منجر به فریز نفتی شد، عربستان نقش اصلی را داشت یا روسیه بازیگر اصلی بود؟
_ نقش روسیه در تحقق فریز نفتی بسیار مهم بود که توانست نظر مثبت سایر کشورها برای اجرایی شدن آن را بگیرد. عربستان، کویت و کشورهای مشابه از این کشور تاحدودی حرف شنوی دارند. روسیه، دوست ایران و متحد ونزوئلاست؛ بنابراین بیشتر اعضای اوپک با روسیه همراه بودند.
در گذشته، آمریکا نقش میانجی گری در بازار را داشت اما پس از آنکه در سال های 2005 تا 2008 از نقطه اوج تولید نفت خام های متعارف خود عبور کرد، تولید شیل نفت را افزایش داد و خود را کنار کشید و بدین ترتیب، زمینه آشفتگی بازار نفت و انحلال اوپک را فراهم کرد.
پس از کنار کشیدن آمریکا، سایر کشورها مانند عربستان و ایران فاقد ظرفیت و توان لازم برای هماهنگی در مدیریت بازار نفت بودند، بنابراین روسیه عهده دار این نقش شد.
روسیه نقش تعیین کننده ای در ماجرای فریز نفتی داشت. نکته مهم اینکه، مسکو در یک بستر سیاسی-اقتصادی وارد ماجرا شد. روسیه در ابتدا و پس از کاهش قیمت ها وارد بازی نشد، زیرا آن را در حد رقابت عربستان با شیل نفت و یا خودش می دید، اما پس از اینکه متوجه عمق سناریوی شیل نفت شد، با قدرت وارد این ماجرا شد و حتی «الکساندر نواک» وزیر انرژی روسیه نیز نقش فعال تری را برعهده گرفت.
** شما معتقدید که روسیه سهم اصلی را در همراه کردن اعضای اوپک برای فریز نفتی داشته و حتی نواک، پرچم دار این ماجرا شده، اما اگر اخبار هفته های اخیر را رصد کنیم متوجه می شویم که این کشور، سیگنال های متناقضی را به بازار ارسال کرده و در همراهی نهایی این کشور با فریز، شک و تردید زیادی وجود دارد؟
_ صحبت های متناقضی که روسیه مطرح می کند، یک بازی دیپلماتیک است. همان طور که عربستان و ایران نیز چنین مانورهای دیپلماتیکی را انجام داده اند.
کارشناسانی که با سیاست ها و رفتارهای عربستان، روسیه و سایر تولیدکنندگان در بازار آشنا هستند می دانند که سخنان مقام های روسیه و از جمله وزیر انرژی این کشور، پدیده جدیدی نیست. گوش کارشناسان و فعالان بازار پر از این حرف های دیپلماتیک است. در واقع این صحبت ها، نوعی چانه زنی متعارف است.
** روسیه تا چه زمان با فریز نفتی همراهی خواهد کرد؟ برخی کارشناسان معتقدند که امکان دارد، روسیه، اعضای اوپک را در میانه این راه تنها بگذارد و دوباره تولید خود را افزایش دهد، همان طور که در گذشته چنین کرده است؟
_ شاید روسیه بخواهد به نوعی باج ابرقدرتی خود را بگیرد اما آخرین حرفی که نواک اعلام کرده این است که پایه محاسبه فریز را در یکی ماه های نیمه دوم سال 2016 قرار خواهند داد.
باید توجه داشت که اکنون منافع روسیه با گذشته و از جمله سال 1997 (بحران جاکارتا) تغییر کرده و این کشور تمایل بیشتری برای همکاری دارد.40 درصد درآمد روسیه از نفت تامین می شود که با کاهش قیمت ها، دچار مشکل شده است.
** با توجه به توافق اوپک برای اجرای فریز، آیا ابزاری برای کنترل و نظارت بر تولید اعضا وجود دارد؟
_ قرار است در 30 نوامبر (10 آذر) که نشست اوپک تشکیل می شود، کمیته ای برای تعیین سهمیه بندی شکل بگیرد. در گذشته، کمیته ای با نام «کمیته نظارتی اوپک» برای کنترل بازار وجود داشت که رئیس آن به طور سنتی ایران بود اما در دولت گذشته، ایران از آن خارج شد. بدین ترتیب، عملا این کمیته از قدرت افتاد. «کمیته کنترل بازار» وضعیت بازار و سهمیه اعضا را کنترل می کرد و اینکه کشورها چه میزان نفت تولید می کنند. براساس توافق الجزایر، قرار است همان کمیته به شکلی دیگر احیا شود و میزان سهمیه ها را تعیین کند.
** آیا نظام سهمیه بندی سابق در اوپک احیا می شود؛ یا سهمیه بندی های جدید شکل می گیرد؟
_ بازار نفت هر از چند گاه به دلیل بحران یا تحولات اقتصادی و سیاسی دچار تغییرات اساسی شده که سبب می شود، ساختار و سازوکارهای سابق به فراموشی سپرده شود.
امروز، شرایط بازار با چند سال پیش تفاوت یافته و نمی توان انتظار داشت که اعضا به همان سهمیه های سابق بازگردند. بنابراین نمی توان انتظار داشت که عربستان دوباره حاضر شود که میزان تولید خود را به 8.5 میلیون بشکه در روز کاهش دهد.
سهمیه ها به وضیعت سابق باز نخواهد گشت اما به طور قطع سهیمه بندی جدید رخ خواهد داد، زیرا اعضا می خواهند به بازار نظم دهند. اکنون رقیبانی مانند شیل های نفتی وجود دارند که اعضای اوپک باید در مقابل آن متحد شوند. برای مقابله با شیل های نفتی نیاز به نظارت و کنترل مداوم بازار است.
غرب نشان داده که به هر قیمتی که شده تمایل دارد، کنترل بازار را در اختیار بگیرد، اگر نتواند از طریق مکانیزم بازار این کار را کند، امکان دارد از طریق جنگ این اقدام را انجام دهد. بنابراین یک جنگ دیپلماتیک شدید در عرصه نفت و انرژی، پیش روی تولیدکنندگان نفت قرار دارد.
** تولیدکنندگان نفت در طرح فریز نفتی دنبال چه قیمتی هستند؟ آیا اجماعی وجود دارد که قیمت نفت در محدوده 50 تا 60 دلار باقی بماند یا بالاتر خواهد رفت؟
_ دامنه مطلوب قیمت 50 تا 60 دلار است. قیمت های نفت خام تابع چند شاخص است که بررسی آنها نشان می دهد دامنه قیمتی ذکر شده تحقق می یابد.
قیمت نفت خام تابع اقتصاد بین الملل و تقاضای ناشی از آن است. اکنون اقتصاد جهانی در حالت رکود قرار دارد، بنابراین نقطه تعادل قیمت نفت نسبت به گذشته کاهش یافته است. بر این اساس با شرایط موجود نمی توانیم انتظار نفت بشکه ای 80 یا 90 دلار را داشته باشیم.
** در دامنه قیمتی 50 تا 60 دلار، چه میزان از شیل های نفتی آمریکا، از گردونه رقابت خارج می شود؟
_ کسی نمی تواند به طور دقیق به این پرسش پاسخ دهد، زیرا سیگنال هایی که از آمریکا و غرب ارایه می شود، شفاف نیست. بارها وضعیت تولید شیل های نفتی در آمریکا را کنترل کردیم، اما همواره گزارش های آماری متناقض وجود داشت.
به طور تخمینی می توان گفت که در صورت افزایش قیمت به بالای بشکه ای 60 دلار، چاه های نفت شیل دوباره فعال می شود.
** باتوجه به سیگنال های متناقضی که پس از نشست الجزایر از طرف تولیدکنندگان نفت مطرح شد، آیا امکان دارد که توافق ضمنی در الجزایر برای فریز نفتی پابرجا مانده و اعضای اوپک در نشست رسمی در وین اتریش با آن موافقت نهایی کنند؟
_ اجرا شدن آن قطعی است؛ هیچ احتمالی برای شکست آن قایل نیستم. اکنون همه تولیدکنندگان نفت متوجه شدند که باید بازار مدیریت شود.
** آیا موضوع تغییر ساختار اوپک، ورود روسیه به آن و تبدیل اوپک به روپک جدی است؟ چقدر احتمال تحقق آن وجود دارد؟
_ در آخرین خبری که در این رابطه خواندم، مقام های نفتی روسیه و عربستان اعلام کرده بودند که پس از نشست الجزایر، نشست دیگری را برگزار می کنند که در آن درباره تبدیل اوپک به روپک گفت وگو خواهند کرد.
** تشکیل روپک (اوپک بعلاوه روسیه) می تواند پایدار باشد؟
_ روپک، براساس اهداف درازمدت اقتصادی تشکیل خواهد شد، بنابراین پایدار خواهد ماند. به همان دلیل که اوپک در دهه 1960 تاسیس شد، اکنون نیز به همان دلایل نیاز است که روپک تاسیس شود.
روسیه تمام قد برای مدیریت بازار نفت مانند مدیریت گاز انگیزه دارد. با توجه به این که 70 درصد قیمت گذاری گاز صادراتی تابع قیمت نفت است، بر این اساس، روسیه در بخش گاز نیز به دلیل کاهش قیمت نفت ضرر می کند.
**کدام کشورها حاضرند که همراه روسیه، جذب اوپک جدید شوند؟
_ قزاقستان، آذربایجان و سایر کشورهای شوری سابق از جمله تولیدکنندگانی هستند که با روسیه در سازمان اوپک جدید (روپک) عضو خواهند شد.
** قزاقستان طرح بزرگ میدان کاشگان را دارد که با اجرای آن، ظرفیت تولیدش حداقل یک میلیون بشکه در روز افزایش می یابد، پس چگونه حاضر می شود که با عضویت در اوپک برای افزایش تولید خود محدودیت ایجاد کند؟
_ این آمار قطعی نیست. حرف، زیاد زده می شود؛ در بازار نفت با گفته ها کاری نداریم با تولید عملی و واقعی سرکار داریم.
به عنوان نمونه، عراق نیز پس از سقوط رژیم صدام اعلام کرد قصد دارد تولید خود را به روزانه 12 میلیون بشکه افزایش دهد و رقیب جدی عربستان شود، اما اکنون مشخص شده است که سقف تولید این کشور چهار میلیون و اندی بشکه در روز بوده و حداکثر تولید هدف گذاری شده در نهایت 6 میلیون بشکه خواهد بود.
**پیش از این گفته می شد که اوپک به دلیل ناتوانی در مدیریت بازار تا مرز فروپاشی و سقوط پیش رفته، آیا با توفق فریز و همراهی روسیه، بحث فروپاشی اوپک رفع شده و تنها شاهد پوست اندازی و بازسازی ساختار آن خواهیم بود؟
_ در شرایط کنونی این خطر برطرف شده است. به موقع با تهدیدات پیش رو مقابله شد. اما شاید در آینده، تهدیدها و تله های دیگری مانند شیل های نفتی پیش پای اوپک قرار داده شود.
اکنون بحث انرژی های تجدیدپذیر مطر ح شده است اما مشخص نیست که تا چه میزان کارآمد باشد و بتواند نیازهای بازار را پاسخ بدهد. به نظر می رسد که باید فناوری های جدیدتری در این بخش ظهور کند.
** ایران در اوپک جدید چه جایگاهی خواهد داشت؟
_ ایران همیشه یک کشور تعیین کننده در اوپک به شمار می رود که نمی توان آن را کنار گذاشت. مجموع ذخایر هیدروکربوری ایران (شامل نفت و گاز) در دنیا در جایگاه نخست قرار دارد، بنابراین نمی شود چنین کشوری را نادیده گرفت.
ایران باید همچنان در بستر اوپک فعالیت خود را ادامه دهد و مانند همیشه جزو پیشقراولان قرار داشته باشد. باید از نزاع های سیاسی که سبب تضعیف اوپک می شود، جلوگیری کرد.
** گفته می شود که در اوپک، تولید حرف اول را می زند؛ براین اساس، عربستان به واسطه تولید 10 میلیون بشکه ای خود همیشه نقش تعیین کننده دارد، ایران با تولید حدود چهار میلیون بشکه ای چه نقش مهمی می تواند در اوپک جدید داشته باشد؟
_ در اوپک همیشه تولید حرف اول را نمی زند، به طور نمونه الجزایر با وجود این که فقط نزدیک به 1.5 میلیون بشکه در روز نفت تولید می کند، تاثیرگذاری زیادی دارد به طوری که این کشور به مرکز توافق های مهم در اوپک تبدیل شده است. برای تاثیرگذاری، عوامل مختلفی دخالت دارند که یکی از مهمترین آنها میزان تولید است. ما نباید فراموش کرد که ایران، قدرت برتر در خاورمیانه است و بر این اساس باید در دیپلماسی و تحقیقات انرژی نقش فعال تری داشته باشیم.
گزارش خطا
ارسال به دوستان
نسخه چاپی
ذخیره عضویت در خبرنامه 
پربحث ترین عناوین
پرطرفدار ترین عناوین
لینک های مفید