پیشنهاد مکرون به روحانی چه بود؟

حسن روحانی و امانوئل مکرون، رؤسای جمهوری ایران و فرانسه یک شب پیش از شانزدهم تیرماه که موعد پایان یافتن فرصت اروپا برای محقق کردن خواسته‌های برجامی تهران بود، گفت وگوهای سازنده‌ای را از سرگذراندند. اعتراف مکرون در این گفت‌وگو به ناکافی بودن اقدامات اروپا در حالی که او بر مهیا شدن شرایط برای تأمین خواسته‌های اقتصادی ایران، از سرگیری مذاکرات برجامی در سطوح وزرای خارجه و امکان بخشیدن به بازگشت امریکا به برجام تأکید داشت، می‌تواند نشان‌دهنده آن باشد که فرانسه به نیابت از سایر کشورهای اروپایی سعی دارد با گذر از آنچه در خلال اجرای تفاهم هسته‌ای با ایران روی داد بر تصویر نامطلوبی که از کم کاری و انفعال اتحادیه اروپایی در ذهن ایران نقش بسته است، خطی از فراموشی نقش کند.

هجدهم اردیبهشت ماه گذشته بود که مقام‌های ایرانی با قرائت بیانیه‌ای و اعلام توقف بخشی از تعهدات هسته‌ای خود، شکل‌گیری مسیر جدیدی را در تحولات پیرامون برجام رقم زدند که به نظر می‌رسد برای رسیدن به یک نتیجه، راه پرپیچ و خمی پیش رو دارد. این اقدام ابتدا به ساکن سبب نشد شرکای اروپایی برجام جز گفت‌وگو و معدود اقداماتی پیرامون راه‌اندازی سامانه تجاری با تهران موسوم به «اینستکس»، واکنش تأثیرگذاری داشته باشند اما دو ماه بعد تکرار خواسته‌های جمهوری اسلامی و تداوم بخشیدن به اقدام تلافی‌جویانه به وجه گسترده‌تر و این بار با عبور از سطح غنی‌سازی که از جمله موضوعات چالشی مذاکرات هسته‌ای به شمار می‌آمد، نشان از آن داشت که این اقدام ایران نمایش نیست بلکه یک تصمیم است. حالا پیرو موضع اقدام متقابل ایران که با اشاره به ضرورت نقش اروپا در مبارزه با طوفان تحریم‌های امریکایی تأکید کرده بود باید منافع اقتصادی‌اش در چارچوب برجام تحقق یابد؛ این رئیس جمهور فرانسه است که برای شکل گیری الگوواره رفتاری جدید پیرامون برجام پیشنهاد از سرگیری مذاکرات وزرای خارجه ایران و ۱+۵ را مطرح می‌کند.

پیشنهاد مکرون چه بود؟

آنچه پیداست اینکه مکرون که برای دومین بار در نزدیک به دو هفته گذشته با همتای ایرانی خود تماس گرفت دو هدف مشخص را پیگیری می‌کند؛ متقاعد کردن ایران به نشستن پشت میز مذاکره با باقی‌ماندگان برجام برای انجام مذاکراتی فراتر از گفت‌وگوهای فنی و چاره‌جویی برای نگه داشتن اندک بارقه‌های امید جهت حفظ این توافق خواستی بود که رئیس جمهوری فرانسه از قبال آن می‌کوشد ابتدا مانع از واگرایی سیاسی ایران و غرب نسبت به برجام شود تا به این ترتیب با متقاعد کردن مقام‌های ایرانی به وجود گزاره مشترک میان کشورهای اروپایی و جمهوری اسلامی یعنی محقق کردن خواسته‌های اقتصادی آن دست کم مانع از توقف رایزنی‌های سیاسی شود و از سوی دیگر در اندک فرصت باقی مانده عملیات نجات برجام را با معتبر کردن گزینه‌های روی میز از جمله راه‌اندازی مؤثر «اینستکس» و فراهم کردن امکان فروش نفت ایران احیا کند. چنانکه از بیانیه کاخ الیزه درباره محتوای گفت‌وگوی تلفنی یکساعته شنبه شب روحانی و مکرون به نظر می‌رسد، طرفین به توافق رسیدند تا شرایط از سرگیری گفت‌وگو بین ایران و ۱+۴ را تا ۹ روز دیگر (۱۵ ژوئیه/۲۴ تیر) بررسی کنند. گرچه این اقدام با هدف جلب رضایت ایران جهت باز نگه داشتن روزنه‌های حفظ برجام صورت می‌گیرد و به نظر می‌رسد پاریس تا الان موفق شده نظر مساعد ایران را برای برگزاری چنین نشستی به دست آورد اما بی تردید این موافقت در گرو برداشتن چند گام عملی در مسیر تحقق خواسته‌های برجامی کشورمان است چه طی دو ماه گذشته ایران با برگزاری نشست نمادین و فارغ از راهکار عملیاتی وزرای خارجه ایران و ۱+۴ مخالفت کرده بود.

گفت‌وگوی رؤسای جمهوری ایران و فرانسه وجه مهم دیگری را هم در برداشت که برای نخستین بار به طور علنی طی ماه‌های گذشته مطرح شده است و آن اینکه اروپا خواستار بازگشت امریکا به برجام است. خواستی که به نظر می‌رسد پیش تر در لابه‌لای رایزنی‌های پیدا و پنهان مقام‌های بلندپایه کشورهای جامعه بین‌الملل با یکدیگر در نشست‌هایی چون «جی ۲۰» و یا ملاقات‌های مهم صورت گرفته میان مقام‌های ایرانی و خارجی از جمله دیدار آبه شینزو در تهران مطرح شده بود. با این حال مذاکرات مفصل تلفنی اخیر مکرون با روحانی باعث شد این پیشنهاد با جدیت بیشتری تکرار شود. پیشنهادی که با این پاسخ روحانی روبه‌رو شده است که «توقف کلیه تحریم‌ها می‌تواند آغازی برای یک حرکت بین ایران و ۱+۵ باشد.» تحقق ایده بازگشت امریکا به توافق هسته‌ای اگرچه در روند بحران زده برجام آسان نیست اما غیرممکن به نظر نمی‌رسد و با این حال مشخص است که اجرای پیش شرط ایران یعنی رفع کلیه تحریم‌های هسته‌ای از سوی دولت ترامپ، می‌تواند مقدمه‌ای برای این رویداد باشد. سید عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران در نشست خبری روز گذشته تکلیف این موضوع را به وضوح مشخص کرده است. او گفت: «در صورتی که امریکا بخواهد در گفت‌وگوهای ایران و ۱+۴ حضور داشته باشد از نظر ما مانعی ندارد به شرط اینکه تحریم‌ها را بردارد و ما به شرایط قبل از تحریم‌ها برگردیم البته این به معنای تشکیل ۱+۵ نیست چرا که امریکا از برجام خارج شده است و ما دیگر واحدی به نام ۱+۵ نداریم بلکه آنچه مطرح شد به این معنا است که می‌تواند در مذاکرات حضور داشته باشند البته به شرطی که تحریم‌ها را بردارند و ما به شرایط قبل از تحریم‌ها برگردیم.» خواست اروپا برای بازگشت امریکا به برجام بایسته‌ای است که وقوع آن در شرایط کنونی و در تلاقی دو گفتمان متفاوت که بر اساس آن یکی به اتحاد نظامی و زورمدارانه دل بسته و دیگری به دنبال راهکاری برای حل مسالمت آمیز موضوع مورد بحث می‌گردد، امری سخت و دشوار به نظر می‌رسد.

استقبال تهران از گفت‌وگو

با وجود این، نگاه‌های مطرح شده درباره پیوستن دوباره امریکا به پیمان صلح هسته‌ای با ایران حکایت از آن دارد که این ایده برای تبدیل شدن به یک راهبرد اجرایی علاوه بر اجرای پیش شرط تهران از جمله رفع همه تحریم‌هایی که ترامپ در طول یک سال گذشته علیه ایران بازگرداند، نیازمند ایجاد توافق و اجماعی درونی در میان اعضای کنونی برجام در قبال سیاست‌های کارشکنانه امریکا علیه کشورمان است. این در حالی است که ایران تاکنون بر گفت‌وگو با کشورهای اروپایی برای اثبات ضرورت تغییر پارادایم حاکم بر مناسبات ایران و کشورهای منظومه غرب تأکید داشته است. روندی که شاید به جرأت بتوان گفت بخش قابل اعتنایی از مجموعه تحولات پیرامون برجام در یک سال اخیر بوده و چندان بیراه نیست اگر بگوییم حفظ این توافق تا این لحظه مدیون راهبرد صبر استراتژیک تهران بوده است. بی تردید اگر تروئیکای اروپایی در فقدان یک راهکار مستقل اروپایی برای نجات برجام خواستار بازگرداندن امریکا به این توافق است، ضرورت دارد همه شرایط کنونی به شرایط روز ۲۳ تیرماه سال ۱۳۹۴ که ایران و ۱+۵ در وین به توافق بزرگ هسته‌ای دست یافتند، بازگردد. موقعیتی که می‌تواند چه بسا نقطه عزیمتی برای حرکت به سوی کاستن از تنش‌های غیرهسته‌ای تهران و مجموعه کشورهای غربی هم باشد.