آیا تهران شهری زنانه است؟
طبق آمارهای رسمی که هرازگاهی از سوی دستگاه‌های مختلف منتشر می‌شود، تغییرات زنانه شدن شهر تهران در یک‌صد سال اخیر در فضاهای شهری رو به رشد بوده اما با توجه به جمعیت زنان این شهر این تغییرات چندان هم چشمگیر نیستند.
حدود یک ماه پیش بود که سکینه اشرفی معاون برنامه‌ریزی، توسعه شهری و امور شورای شهردار تهران از حرکت تهران به سمت زنانه شدن بیشتر خبر داد؛ خبری که داده‌های آماری‌اش بر پایه مطالعات سند «آینده‌نگاری کلان‌شهر تهران» به عنوان یکی از اسناد پشتیبان برنامه سوم توسعه شهر تهران بود و حکایت از آن داشت که زنان تهرانی نسبت به گذشته بیشتر در فضاهای تجاری و آموزشی حضور دارند، در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ در مقاطع تخصصی و حرفه‌ای نسبت به سال‌های گذشته در مقایسه با مردان رشد مثبتی داشته‌اند، نرخ مشارکت اقتصادی‌شان در بازار کار رسمی و به تبع آن نرخ رشد تعداد زنان بیمه‌شده افزایش یافته و بیشتر از گذشته در پیاده‌روها، میدان‌ها و خیابان‌های شهری حضور دارند.
این شاخص‌ها درحالی عواملی برای زنانه شدن بیشتر تهران درنظر گرفته شده است که طبق آمارهای رسمی که هرازگاهی از سوی دستگاه‌های مختلف منتشر می‌شود، تغییرات زنانه شدن شهر تهران در یک‌صد سال اخیر در فضاهای شهری رو به رشد بوده اما با توجه به جمعیت زنان این شهر این تغییرات چندان هم چشمگیر نیستند. از تغییرات در وضعیت اشتغال و فرصت‌های شغلی بگیرید که شهرداری آن را از عوامل زنانه شدن شهرها می‌داند تا بحث امنیت زنان در خیابان‌ها.
راه ناهموارِ پیش به سوی زنانه شدن شهرها
گرچه سکینه اشرفی معاون برنامه‌ریزی، توسعه شهری و امور شورای شهردار تهران از زنانه شدن بیشتر شهر تهران خبر داده اما تاکید هم کرده که داعیه حضور زنان در فضاهای شهری به معنای عادلانه شدن فضا و بهبود شاخص‌های جمعی و عدالت جنسیتی نیست.
از طرفی تازه‌ترین آمار سرشماری جمعیت شهر تهران مربوط به سال ۹۵ نشان می‌دهد حدود ۴ میلیون و ۳۶۴ هزار نفر از مجموع ۸ میلیون و ۶۷۸ هزار نفر جمعیت شهر تهران زنان هستند. موضوعی که شاید باعث شده تا مسوولان شهری تهران از زنانه شدن این شهر حرف بزنند، همین ساختار جمعیتی شهر تهران و سهم زنان از این جمعیت در مقایسه با سرانه‌های خدماتی و تفریحی اختصاص یافته به این بخش جامعه باشد درحالیکه بررسی‌ها نشان می‌دهد مساحت کل مجموعه‌های اختصاصی زنان در شهر تهران بیش از ۱۱۳ هکتار است که در مقابل جمعیت زنان شهر تهران، بسیار کم است.
این موضوع در کنار میزان اشتغال زنان در این شهر نسبت به تعداد تحصیلکردگان و میزان امنیت زنان در شهر، نشان از آن دارد که شهر تهران آنطور که این مسوولان شهری از آن دم می‌زنند، چندان هم زنانه نیست.
تازه‌ترین گزارش مرکز آمار ایران از نرخ اشتغال در بهار امسال نشان می‌دهد، به ازای هر چهار مرد تنها یک زن اقتصاد مشارکت دارد و نرخ بیکاری زنان هم نزدیک به دو برابر این شاخص در گروه مردان است.
شهربانو امانی، عضو شورای شهر تهران یکی از مسوولان شهری است که معتقد است هرچند روند حضور زنان در شهرها به ویژه شهر تهران روبه رشد بوده اما راه زیادی تا به کار بردن واژه «پیش به سوی زنانه شدن شهرها» در پیش داریم.
امانی در گفت وگو با با بیان اینکه در وضعیت زنان در مدیریت ملی و شهری یک عقب نگه داشتگی زیادی با شرایط متعادل جامعه وجود دارد، می‌گوید: « از دهه ۸۰ بیشتر برنامه ریزان که مرد هستند نگران این بودند که با پیشروی زنان در عرصه ورود به مراکز آموزش عالی دارند، کشور در آینده نه چندان دور دچار یک بی‌برنامگی خواهد شد و مطالبات زنان بالا خواهد رفت. زمانی که کنکور عادلانه شد و محدودیت جنسیتی حذف شد، زنان توانستند به مراکز آموزش عالی راه پیدا کنند اما این دلیل نشد که زنان بتوانند از حیث آموز تکمیلی حضور گسترده‌ای داشته باشند. در مقطع کارشناسی حضور زنان در مراکز آموزش عالی از ۶۵ درصد هم بالاتر رفت ولی در تحصیلات تکمیلی چون تصمیم سازان و تصمیم گیران بیشتر مرد هستند، این آمار کاهش پیدا کرد. کمااینکه می‌بینیم علیرغم میزان دانش آموختگی زنان و تجربه خوب در این حوزه، هنوز یک رییس دانشگاه زن نداریم چه رسد به معاون زن، چه رسد به وزیر زن.»
او ادامه می‌دهد: «در نتیجه حوزه مدیریت شهری فاصله بیشتری نسبت به دولت مرکزی دارد. از زمان تشکیل بلدیه وظایف شهرداری مشخص بود چیست در نتیجه ساختار مدیریت شهری خیلی مردانه تر از مدیریت ملی و دولتی بود. حوزه زنان فراز و فرودهایی داشته؛ یک جاهایی این فراز و فرودها همراه با پیشرفت بوده و در جاهایی پسرفت هایی عمیق وجود داشته است. همچنین سهم زنان از کیک بزرگ اقتصاد بسیاربسیار کم است. در حوزه اشتغال در کل علیرغم درصد بالای دانش آموختگان زن، این دانش آموختگان دوبرابر بیشتر از دانش آموختگان مرد بیکار هستند. در برنامه چهارم توسعه به موضوع عدالت جنسیتی پرداخته شده بود که دولت تقدیم مجلس کرد و مجلس هم آن را تصویب کرد اما متاسفانه با روی کار آمدن مجلس هفتم به جای اینکه این موضوع را جنسیتی ببیند جنسی دید و فضای بدی در این زمینه به وجود آمد.»
پوسته سخت مردانه دربرابر حضور زنان در شهر
امانی با بیان اینکه مردان در حلقه اصلی تصمیم گیری کشور هستند و زنان در این حلقه وجود ندارند، می‌گوید: «رویکرد جدید شورای شهر تهران این بوده که زنان ضمن تجربیات مدیریتی بتوانند در مدیریت عالی هم حضور داشته باشند. تلاش شورای پنجم شهر بر این بود که شهرداران حتما حضور زنان را هم در برنامه و هم در مدیریت ببینند. بنابراین ما الزام به کارگیری ۳۰ درصدی زنان را در سطوح مدیریتی در برنامه سوم هم گنجاندیم. اما آیا فقط اینکه شهرداران و مسوولان شهری در صحبت‌هایشان از حضور زنان در شهرها و مدیریت شهری حرف بزنند، شهر را زنانه می‌کند؟ آیا امنیت روح و روان زنان در شهر گرفته می‌شود؟»
او با بیان اینکه تغییر نگرش و باور موضوع سختی است، ادامه می‌دهد: «اینکه الان بگوییم شهر تهران زنانه شده است کار یک روز و دو روز نیست. ما فرایند زنانه شدن شهر را در دستور کار قرار دادیم اما آن پوسته سختی که مقاومت می‌کند برای حضور زنان در مدیریت شهری و فضای عمومی همچنان سرجای خودش وجود دارد.»
امانی می‌گوید: «در مدیریت شهری و شهرداری نیروهای دانش آموخته و توانمندی هستند که امیدوارم به کار گرفته شوند. در تاریخ ۱۲۰ ساله شهرداری یک معاون زن گذاشته شده است و این نشان می‌دهد که بحث مقاومت بسیار جدی است. متاسفانه حوزه زنان در جامعه ما سیاسی است درحالیکه حضور زنان در همه ارکان و برنامه‌های جامعه، جامعه را به سمت سالم سازی و اخلاق مداری می‌برد.»
تحرک بیشتر زنان به معنای زنانه شدن شهر نیست
آنطور که تنها معاون شهرداری تهران طبق نتایج یک مطالعه دانشگاهی در سال ۹۵ اعلام کرده، مطالعات نشان می‌دهد که ۳/۶ درصد زنان سالی چند بار و پنج درصد آنها ماهی یک بار به قهوه‌خانه می‌روند؛ این در حالی است که تلقی عرفی از اختصاص قهوه‌خانه‌ها به فضاهای مردانه است. همچنین ۱۲ درصد زنان ماهی یک بار به کافی‌شاپ می‌روند، ۲۲ درصد زنان ماهی چند بار به پارک می‌روند، ۲۱ درصد زنان ماهی چند بار به قصد گردش و قدم‌زدن در بازار و خیابان از خانه خارج می‌شوند و ۵/۹ درصد زنان سالی یک بار به بازدید از مکانهای حیات وحش می‌روند. اشرفی نتیجه گرفته که این آمارها حاکی از این است که با حضور زنان در جامعه، می‌توان تغییر در سبک رفتار مردان را نیز در جامعه شاهد بود.
نیره توکلی جامعه شناس اما این عقیده را ندارد؛: «معمولا وقتی از تحرک و پویایی زنان ایرانی صحبت می‌شود، با مقاومت روبرو می‌شود. ممکن است در چند دهه اخیر زنان به اتکای خودشان و یا بدنه‌ای که هرنوع مطالبه و حرکتی درباره زنان را شکل می‌دهد، توانسته‌اند آمارهای حضور در جامعه را جابجا کنند. زنان ایران در این چند دهه در بسیاری از موضوعات فعال بودند و توانسته‌اند در مشاغلی که پیش از این فقط در اختیار مردان بود، ورود پیدا کنند. از جمله در عرصه‌های آموزشی، فیلم سازی، عرصه تجاری و ... البته بسیاری از این عرصه‌ها فردی بوده است. مثلا ما در مجلس خبرگان زن نداریم، وزیر زن نداریم، در شورای نگهبان زن نداریم و آمار نمایندگان زن هم اسف انگیز است.»
توکلی ادامه می‌دهد: «اگر منظور از زنانه شدن شهر این است که سیمای شهر زنانه شده، خدمات شهری خاصی برای زنان درنظر گرفته شده و یا امنیت زنان در شهر تامین شده و... می توان به همه این موضوعات نقد جدی وارد کرد. ما همچنان می‌بینیم که شهر در سلطه برج سازان است، در سلطه تردد خودروهای شخصی است. بهترین ساعات استفاده از استخرها و باشگاه‌ها در اختیار مردان است. همچنان تصور می‌شود که زنان خانه دارند و می‌توانند در ساعات اداری از این تاسیسات استفاده کنند. در نظر گرفته نمی‌شود که زن‌های کارمندی هستند که بعد از وقت اداری می‌خواهند از استخرها و باشگاه‌ها استفاده کنند. وضعیت حمل و نقل هم همچنان اسف انگیز است و می‌بینید که فضای اختصاص داده شده به مردان دو برابر زنان است و همان فضا هم اصلا تناسبی با وضعیت زنان باردار، زنانی که بچه دار هستند و کالسکه دارند و... ندارد. به طور کلی شهر تهران کلا در اختیار شهروندان و به ویژه زنان نیست.»
او با بیان اینکه حتی تحرک زنان در شهرها هم با محدودیت‌هایی مواجه است، گفت: «زنان وارد عرصه‌هایی شدند که ملک طلق مردان بوده اما نمی‌توانیم لفظ زنانه شدن شهرها را به کار ببریم. آن چیزی که ما می‌بینیم تحرک زنان در شهر است. الان هم حضور زنان در مراکز آموزشی و فرهنگی و تفریحی بیشتر شده اما نمی‌توانیم بگوییم که ملک طلق زنان شده است. زمانی ما می‌توانیم به این موضوعات افتخار کنیم که بدانیم در سطح نهادهای بزرگ هم زنان تاثیرگذارند و در نظر گرفته می‌شوند.»
شهرها زنانه نمی‌شوند، بلکه می‌توانند عادلانه شوند
علی طیبی بنیانگذار مجمع حق بر شهر باهمستان هم با بیان اینکه میزان دسترسی به قدرت، اکثریت و اقلیت را مشخص می‌کند، معتقد است زنان همواره در جوامع از نظر تعداد در اکثریت نسبی و از نظر دسترسی به قدرت در اقلیت مطلق هستند.
طیبی می‌گوید: «میزان اعتقاد مدیریت شهری به حق زنان در توسعه شهر را می‌توان در عبارت «تنها معاون زن شهردار...» خانم اشرفی و عکس‌های یادگاری مدیران شهری دید. حضور زنان در فضاهای عمومی، شغلی و شهری حاصل ده‌ها سال مبارزه فعالان حقوق زنان علیرغم تمام محدودیت‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است و نه از سر عنایت صاحبان قدرت.»
او ادامه می‌دهد: «شهرها زنانه نمی‌شوند، بلکه می‌توانند عادلانه شوند و این امر از یک سو از راه مشارکت حاصل می‌شود و از سوی دیگر از راه مقاومت. مشارکت در فرصت‌های محدود و مقاومت در برابر تبعیض‌های نامحدود.»
