شرمندگی از اظهارات شگفت یک امام جمعه

حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، استاد تاریخ دانشگاه تهران در واکنش به اظهارات امام جمعه بیرجند نوشته است: روزی نیست که کلیپی از افاضات شگفت برخی سنتی‌های ناآشنا با وضع عقل و علم در فرهنگ اصیل دینی و تمدن بشری، به‌ویژه عصر حاضر، اسباب خجلت و سرافکندی متدینان نشود. البته که همیشه این مسائل بوده و امروزه، رسانه‌های جدید، بیش از پیش در ترویج این نوع مطالب بی‌پایه نقش دارند و آن را برملا می‌کنند. آخرین مورد آن اظهارات امام جمعه یکی از مراکز استان‌ها بود که انصافا اسباب شرمندگی شد.

نمونه آن سخنان اخیر یک روحانی در باره احکام نجومی یا همان تنجیم و پیشگویی‌های نجومی است. باید گفت این قبیل پیشگویی‌های نجومی، داستان کهنه بشر در همه فرهنگ‌هاست؛ روزگاری که جهل بر بشر غلبه داشت و مجبور بود آینده‌پژوهی خود را با حرکات افلاک کشف کند.

تنجیم امری است که اسلام، با آن درافتاد، اما قدرت و قوت آن و فشاری که از دیگر فرهنگ‌های هندی و ایرانی و یونانی بر فرهنگ اسلامی وارد شد، سبب شد تا شبه دانش احکام نجومی (تنجیم) بر مسلمانان تحمیل شود. علائق سیاسی سلاطین از یک طرف، نفوذ افکار عوامی از سوی دیگر در عالمی که علم، سخنی برای گفتن نداشت، و نیاز روزانه مردم به این امور، سبب رواج بیشتر و بیشتر آنها شد، به طوری که ریشه‌کنی آنها در دنیای سنتی ممکن نشد.

به طور کلی می‌توان گفت، در این زمینه مسلمانان دو گروه شدند: ساده‌اندیشان زودباور که این مطالب را قبول می‌کردند و عمده آن در اثر جهل و نادانی با نظامات عالم بود، به خصوص در آن روزگار که ابزارآلات شناخت آسمان‌ها وجود نداشت. دسته دوم، عالمان عاقل که با این شبه دانش درافتادند و کتاب‌ها نوشتند.

دانشمند شیعی برجسته‌ای مانند سید مرتضی (متوفای ۴۳۶) چنان به تمسخر این اندیشه‌های پیشگویانه پرداخته که آدمی در شگفتی می‌ماند. او می‌گوید دست مردم تقویم‌هایی است که بر اساس نسبت میان افلاک، به پیشگویی و بیان سعد و نحس پرداخته‌اند. سید مرتضی که اندکی بیش از هزار سال پیش می‌زیسته، می‌گوید که او ذره‌ای به این مسائل باور ندارد. او پیشگویان منجم را مورد تمسخر قرار می‌دهد که به‌رغم این همه حرف‌ها، در امور زندگی خودشان، ذره‌ای بر دیگران برتری و شرایط بهتری ندارند و این به خاطر آن است که پیشگویی‌های آنها، جز به اتفاق به جایی نمی‌رسد و الا خودشان برای خودشان فکری می‌کردند. او می‌گوید که هیچ‌گاه از این تقویم‌های پیشگویانه استفاده نمی‌کند. البته که عالمان ساده‌اندیشی هم بودند که مثل سلاطین که دلبستگی به این منجمان و پیشگویان داشتند، آنها را کم و بیش باور می‌کردند. این در حالی است که عالمان عاقل، همیشه با این قبیل اظهارات، مخالف بودند و هم استدلال‌های دینی می‌آوردند و هم درک می‌کردند که این امور، به هیچ وسیله‌ای قابل اثبات نیست.

ابن میثم عالم بزرگ شیعی قرن هفتم، پنبه احکام نجومی را به روشنی می‌زند.

میرداماد دانشمند بزرگ شیعه در دوره صفوی نوشت که این قبیل احکام نجومی به هیچ روی قابل اثبات نیست و برای همین حکمای اسلامی آنها را رد کرده‌اند.

پیش از او محقق کرکی، رسما در جامع المقاصد نوشت که همه این احکام نجومی کذب است و قابل اعتماد نیست.

ملاخلیل قزوینی عالم بزرگ صفوی، نه تنها به احکام نجومی، که به هیچ روی به سعد و نحس روزها هم باور نداشت و می‌گفت، در تمام زندگی‌اش عکس آنها عمل کرده و اتفاقی هم نیفتاده است.

علامه مجلسی هم بیشتر روایاتی را که جواز نگارش تقویم‌های مزبور را توصیه می‌کنند، ضعیف و بی‌اعتبار دانسته است.

و اما همه این داستان‌ها، تا وقتی بود که نجوم جدید نیامده بود، و این افلاک هفتگانه یا نه‌گانه، برای بشر امری پیچیده بود و بر اساس افکار دوران اساطیری و بین‌النهرینی و هندی قدیم بشر، هر سیاره‌ای را مظهر احساسی و طبعی می‌دانستند. و اما پس از کشف آسمان، روشن شد که غالب دعاوی بیهوده قدما، حتی آنچه بسیاری از حکما گفته بودند، بی‌پایه است.

شگفت که بیش از یک صدو پنجاه سال قبل، ناصرالدین شاه هم متوجه این امر شد و با مشورت نجم‌الدوله دستور داد دیگر تقویم‌های پیشگویانه منتشر نشود، اما فریاد عده‌ای به آسمان رفت و بازنشر آنها ادامه یافت.

در این اواخر، دیگر عقب مانده‌ترین نمونه، همین تقویم‌های سنتی بود که آن مرحوم منتشر می‌کرد و آخرین بقایای فسیل‌های کهنه که باز این آقا در چنین مقام و منصبی از آنها آن هم برای یک هدف سیاسی استفاده کرده است.

مع‌الاسف اندیشه‌های پوسیده قدیمی در این زمینه، و برخی از زمینه‌های مشابه، همچنان در لایه‌های مختلف جامعه ما وجود دارد، اما تأسف از نفوذ آنها در بین کسانی است که مدیریت بخشی از جامعه را دارند و می‌خواهند بصیرت‌افزایی هم داشته باشند. تا وقتی عوامی‌گری میان ما هست، عده‌ای به راحتی می‌توانند با این اظهارات، آنها را قانع کنند، و اما خداوکیلی، دین خیلی مظلوم است که این‌طور زیر دست و پای این قبیل سخنان بی‌پایه، مورد اهانت قرار گیرد. البته کسانی که آن گفته‌ها را به پای دین بگذارند، نگاه و قضاوتشان منصفانه نخواهد بود.

شک نکنیم که در این اوضاع وانفسا که تردید، بخش عظیمی از مردم و به‌ویژه نسل جدید ما را گرفته، این قبیل اظهارات نقش مکمل را بازی می‌کند. اگر قرار است با تفکرات شاه سلطان حسینی که نمونه‌اش ترویج افکار ساده‌اندیشانه و اخباری است، مبارزه شود، این بخش بر بخش‌های دیگر، اولویت دارد.

* گفتنی است طی روزهای اخیر، ویدئویی از سخنرانی یکی از امامان جمعه در فضای مجازی دست به دست شده که متعلق به هفته اول آذر ۹۸ است. وی در این ویدئو، ضمن تبلیغ یک فرد پیشگو به نام عباس مصباح‌زاده و تمجید مکرر از او تحت عنوان ریاضیدان و منجم، اعلام می‌کند که مصباح‌زاده حوادث آبان را قبلا پیشگویی کرده بوده و برای بهمن ماه نیز پیشگویی کرده که یکی از صاحب‌منصبان بالای حکومت عزل خواهد شد.(جزئیات بیشتر)