میانجی عمانی دوباره در تهران؛ هدف از سفرهای بن علوی به ایران چیست؟

وزیر خارجه عمان، کشوری که یادآور میانجی‌گری میان ایران و آمریکا در پرونده‌های حساس است، دیروز برای دومین بار در دو هفته گذشته، وارد تهران شد. سخنگوی وزارت خارجه روز دوشنبه از سفر یک مقام بلند‌پایه منطقه‌ای به تهران خبر داده‌بود. همزمان، ولی‌ نصر، کارشناس برجسته روابط بین‌الملل در یادداشتی که در روزنامه «نیویورک تایمز» منتشر شد، دلایل ناکامی دیپلماسی ترامپ در برابر ایران را تحلیل کرده ‌است.

وزیر مسوول در امور خارجه عمان دیروز سه‌شنبه برای دومین بار در طول دو هفته گذشته برای گفت‌وگو با محمدجواد ظریف، وزیرخارجه ایران وارد تهران شد. پیش‌تر سخنگوی وزارت‌خارجه ایران اعلام کرده بود که یک مقام بلندپایه خارجی وارد تهران می‌شود. وزیرخارجه ایران نیز هفته گذشته در سفر به عمان و هند دو بار با یوسف بن‌علوی دیدار و گفت‌وگو کرد. با ترور سردار سلیمانی رایزنی‌های تهران و مسقط شدت بیشتری یافته است. به‌نظر می‌رسد مسائل دوجانبه به‌خصوص بعد از وفات سلطان قابوس، کاهش تنش در روابط ایران و آمریکا و ابتکار صلح هرمز محور‌های سفر بن‌علوی به تهران است.

به نوشته روزنامه دنیای اقتصاد، در همین ارتباط رایزنی‌های ایران و عمان در طول سه هفته اخیر که از ترور سردار سلیمانی توسط آمریکایی‌ها در بغداد می‌گذرد، شتاب بیشتری یافته است. وزیرخارجه عمان ۱۷ دی برای شرکت در نشست مجمع گفت‌وگوی تهران به ایران آمد و ضمن شرکت در این نشست با همتای ایرانی خود دیدار و گفت‌وگو کرد. ظریف ۱۱ آذر میزبان همتای عمانی خود در تهران بود و یوسف بن‌علوی در سفر دو‌روزه‌ای که به تهران داشت، ضمن دیدار با ظریف، با حسن روحانی رئیس‌جمهوری، علی لاریجانی رئیس مجلس و علی شمخانی دبیر شورای‌عالی امنیت ملی ایران دیدار و گفت‌وگو کرد.

وزیرخارجه ایران دوم دی سفری دو روزه به مسقط داشت. محمدجواد ظریف ۲۲ دی هم برای شرکت در مراسم بزرگداشت سلطان پیشین عمان و تبریک به «هیثم بن‌طارق» سلطان جدید سفری چند ساعته به مسقط داشت و جمعه ۲۷ دی در مسیر بازگشت از هند و در توقفی کوتاه در مسقط و دیدار و گفت‌وگو با همتای کانادایی با یوسف بن‌علوی هم دیدار و با بدرقه او مسقط را به مقصد تهران ترک کرد.

ظریف دوم دی ماه نیز سفری دوروزه به مسقط داشت. وزرای خارجه ایران و عمان همچنین شهریور سال‌جاری نیز در حاشیه هفتاد و چهارمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک با هم دیدار کرده بودند.سیدعباس موسوی، سخنگوی وزارت‌خارجه ایران روز دوشنبه در نشست هفتگی با خبرنگاران اعلام کرده بود که روز سه‌شنبه یک مقام از منطقه به تهران می‌آید و در صورت قطعی شدن اطلاع‌رسانی خواهد شد. موسوی همچنین دیروز سه‌شنبه در صفحه توییترش نوشت: یوسف بن‌علوی، وزیر امورخارجه عمان در چارچوب رایزنی‌های مستمر میان مقامات دو کشور وارد تهران شد.

به‌نظر می‌رسد با افزایش رایزنی‌ها و دیدارهای وزرای خارجه دو کشور در طول دو هفته اخیر و به‌خصوص با توجه به فضای پرتنش منطقه‌ای، بتوان سفر یوسف بن‌علوی وزیر مسوول در امور خارجی عمان به تهران را حول چهار محور زیر ارزیابی کرد:

کاهش تنش در روابط ایران و آمریکا

به‌نظر می‌رسد سفر دوباره بن‌علوی به تهران آن هم در فاصله زمانی کمتر از دو هفته در ارتباط با کاهش تنش‌ها میان ایران و آمریکا است. در واقع عمان به‌دنبال این است که از نقش میانجی‌گرانه خود در بحران‌های منطقه‌ای و بین‌المللی استفاده کند و مجددا در فضای تنش به‌وجود آمده پس از ترور سردار سلیمانی شانس خود را برای وساطت جدید بالا ببرد. به‌خصوص که عمان و سایر بازیگران شورای همکاری خلیج‌فارس و به‌طور کلی کشورهایی که به نوعی میزبان پایگاه‌های آمریکایی در منطقه هستند، به‌دنبال این هستند که از هرگونه درگیری و جنگ به دور باشند. اگرچه بن‌علوی در سفر دو هفته پیش خود به تهران گفته بود که با وجود بالا رفتن سطح تنش‌ها میان تهران و واشنگتن، شانسی برای میانجی‌گری درحال‌حاضر وجود ندارد.

تاکید بر نقش میانجی‌گرانه عمان

هدف دیگر بن‌علوی از سفر به تهران تاکید بر نقش همیشگی عمان در انتقال پیام بین بازیگران دارای اهداف متضاد است. در واقع عمان به‌دنبال این است که مجددا بر نقش بی‌طرفانه، موازنه‌جویانه و میانجی‌گرانه خود در دوران سلطان هیثم پادشاه جدید تاکید کند و دست برتر را در این میان از دست ندهد. به‌خصوص که امیرنشین قطر در طول دو هفته اخیر تلاش کرده است تا این نقش را برای خود تعریف کند. سفر ناگهانی هفته گذشته امیر قطر به تهران و دیدار با مقامات ارشد ایران این گمانه‌زنی را تشدید کرده است که ایران نقش میانجی‌گرانه عمان را به دوحه سپرده است.

این دیدگاه به‌خصوص در میان تحلیلگران و کارشناسان عربی خلیج‌فارس بسیار مورد تاکید قرار گرفته است. البته این کارشناسان به‌دنبال برجسته کردن این دیدگاه هستند که اعتماد ایران به عمان پس از سفر سال گذشته بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل به مسقط و دیدار با سلطان قابوس کاهش پیدا کرده و تهران به‌دنبال این است تا با برجسته کردن نقش قطر، فرصت میانجی‌گری را به دوحه بدهد. به‌خصوص که روابط سیاسی و اقتصادی ایران و قطر از خرداد ۹۶ و بعد از قطع روابط قطر با عربستان، امارات، بحرین و مصر، رو به گسترش بوده است.

روابط در دوران سلطان جدید عمان

درگذشت قابوس بن‌سعید سلطان عمان، باعث شد تا ایران نزدیک‌ترین متحد خود در خلیج‌فارس را از دست بدهد. سلطان عمان همواره نقش پررنگی در دیپلماسی تهران و میانجی‌گری با آمریکا داشت. به‌نظر می‌رسد هیثم بن‌طارق سلطان جدید عمان به‌دنبال این است تا با فعال‌تر کردن سیاست خارجی عمان، ضمن حفظ روابط دوستانه و بی‌طرفانه مسقط با سایر بازیگران در منطقه که ادامه سنت سلطان قابوس است، فضای جدیدی را نیز برای نقش‌آفرینی عمان در تحولات منطقه فراهم کند. همچنین به‌نظر می‌رسد سلطان جدید عمان که به‌زعم برخی تحلیلگران عربی دارای روابط گسترده‌ای با اماراتی‌هاست، در تلاش است تا نشان دهد مسقط همچنان روابط تاریخی خود با ایران را حفظ و تقویت خواهد کرد.

این تلاش به نوعی اصلاح برخی سیاست‌های متضاد عمان است که موجب شده بود تا اواخر دوران سلطان قابوس عمان درگیر یک بازی گسترده و همزمان متضاد و چالش‌برانگیز در منطقه شود. از یکسو از نتانیاهو استقبال به‌عمل می‌آورد و از سوی دیگر به نوعی از حوثی‌ها در جنگ یمن حمایت می‌کرد. از این‌رو تلاش سلطان هیثم با فرستادن دوباره بن‌علوی به تهران این است تا به مقامات ارشد ایران بگوید که عمان در دوره پسا سلطان قابوس به‌دنبال این است که این اهداف بعضا متضاد را مدیریت کند و مجددا به ریل سابق برگرداند.

طرح صلح هرمز

و در نهایت محور دیگر سفر بن‌علوی به تهران را می‌توان در ارتباط با ابتکار صلح هرمز ایران ارزیابی کرد که پس از ترور سردار سلیمانی و افزایش سطح تنش میان ایران و آمریکا و زمزمه‌های حمله به پایگاه‌های آمریکا در منطقه خلیج‌فارس، اهمیت آن بیش از پیش درحال نمایان شدن است.

اگرچه عمان تلاش می‌کند تا همزمان به تلاش‌های خود برای مصالحه بین تهران و ریاض نیز ادامه دهد، اما به‌نظر می‌رسد مقامات عربستان سعودی همچنان از دادن سیگنال‌های روشن به ایران و همچنین میانجی‌هایی چون عمان، پاکستان و عراق خودداری می‌کنند.

روزنامه ایران نیز نوشته است: اگرچه مجاری رسمی خبر، این رفت و آمدهای دیپلماتیک را در چارچوب رایزنی‌های مستمر دوجانبه اعلام می‌کنند اما به نظر می‌رسد مقام‌های کشورهای عربی در خلال رایزنی‌های فشرده خود، به طور ویژه‌ای کاهش تنش میان تهران و ریاض و فراهم کردن زمینه برای برقراری رابطه بین این دو کشور را در دستور کار خود قرار داده‌اند. پیش‌تر تلاش‌های سیاسی برای نزدیک کردن دیدگاه کشورهای حوزه خلیج فارس و در رأس آنها عربستان و ایران از سوی کشورهایی چون پاکستان آغاز شده بود و حالا به نظر می‌رسد سلطنت‌‌نشین عمان می‌کوشد این تلاش‌ها را رهبری کند.

روابط تهران- ریاض در دی ماه سال 1394 در پی حمله برخی گروه‌های معترض خودسر به سفارت عربستان قطع شد و میراثی جز قطع شدن همه مناسبات سیاسی و اقتصادی و افزایش تنش میان دو طرف باقی نگذاشت تا جایی که این تیرگی روابط سیاسی حالا به حوزه‌های ورزشی هم رسیده است. از زمان قطع روابط ایران و عربستان، دو کشور تنش‌های لفظی کم سابقه‌ای با یکدیگر داشته‌اند و وقوع برخی تحولات سیاسی و منطقه‌ای از اوج گرفتن تنش در آب‌های خلیج فارس بر سر حمله به نفتکش‌ها گرفته تا حمله موشکی به میادین نفتی آرامکوی عربستان و درگیری نظامی میان تهران و واشنگتن که با حمله موشکی ایران به پایگاه «عین الاسد» امریکا همراه بود، ضرورت کاستن از تنش میان ایران و عربستان را بیش از گذشته حائز اهمیت کرده است. بویژه در هفته‌های اخیر اقدام نظامی تلافی جویانه ایران علیه امریکا که نشان دهنده توان بازدارندگی آن در مواجهه با رویکرد نظامی یکی از بازیگران نظامی بزرگ خارج منطقه بود، در کنار سیاست خارجی متزلزل عربستان که بویژه پس از فرو رفتن در باتلاق جنگ خودخواسته یمن، در داخل این کشور هم با زمزمه‌های نارضایتی مواجه است، سبب شده است تا تنش‌های پدید آمده از طریق تأسی به ابتکارات فردی مقام‌های منطقه‌ای در مسیر کاهش تنش قرار گیرد.

این مسأله بویژه در حالی مورد توجه قرار می‌گیرد که ابوظبی به‌عنوان یکی از متحدان اصلی ریاض، در چند ماه گذشته مذاکراتی را با مقامات امنیتی مرزی تهران ترتیب داد و چندی بعد مقامات مرزبانی دو کشور دیدار کردند.
متعاقب همین دیدارها بود که گفته شد محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی نیز برای به جریان انداختن گفت‌وگو با تهران چندان بی میل نیست. چه روزنامه «وال استریت ژورنال» در آذرماه پیش از تلاش‌های محرمانه عربستان سعودی برای بهبود روابط با ایران خبر داد و دلیل آن را نگرانی فزاینده عربستان از خطرات بحران احتمالی برای اقتصاد متکی به نفت این کشور دانسته است.

نقطه عزیمت گفت‌وگوهای ایرانی - عربی

این تحولات کمی پیش از اوجگیری تنش میان تهران و واشنگتن صورت گرفته بود. تنش‌هایی که پس از شهادت فرمانده سپاه قدس ایران از سوی امریکا و پاسخ نظامی ایران، همان قدر که عوامل و دلایل برای بالاگرفتن تنش میان کشورهای صاحب نفوذ منطقه را هم بالا می‌برد، برخی واقعیت‌ها و نگرانی‌های ناشی از تسری دامنه‌های آن به کشورهای عربی سبب شد زمزمه‌هایی پیرامون دو چندان کردن تلاش‌های متمایل به سمت و سوی گفت‌وگو و حل اختلافات به گوش برسد. این در حالی است که مقام های ایرانی از ماه ها پیش با ارائه طرح ابتکارعمل «صلح هرمز» و تلاش‌هایی که برای تبیین ابعاد آن به جریان انداخته‌اند از همه کشورهای منطقه برای ایجاد همگرایی و یافتن زمینه‌های مشترک همکاری دعوت به عمل آورده‌اند. بی تردید عربستان یکی از کشورهای کانونی این طرح است که مشارکت آن می‌تواند مقدمات اجرای طرح صلح منطقه‌ای را به ارمغان بیاورد. ایران با وجود اوجگیری اختلافات با امریکا و شرکای منطقه‌ای‌اش بر این رویکرد اصولی خود تأکید می‌کند که رابطه با کشورهای منطقه در زمره اولویت‌های سیاست خارجی ایران است و بویژه با در نظر گرفتن شرایط حاکم بر منطقه، تمایلی به تشدید اختلافات بوجود آمده ندارد.

این چنین است که در روزهای اخیر مقام‌هایی در سطوح بالای منطقه از پاکستان، قطر و عمان دست به کار شده‌اند و طرحی را دنبال می‌کنند که بی تردید سرفصل آن، پیشنهاد آغاز گفت‌وگوی ایرانی- عربی و مذاکره برای برطرف کردن اختلافات است و نقطه عزیمت آن، کاستن از رابطه پرتنش تهران و ریاض است.