برج هزار ساله طغرل کج شد
«برج هزار ساله ری، انگار که دردی بر شانه‌اش سنگینی کند، کج شده است. برج طغرل، بازمانده دوران سلجوقیان که روزگاری دور از حمله مغول‌ها در امان ماند، در چند سال گذشته بارها حریمش شکسته یا تهدید شد. یک بار با مجتمع فرهنگی در نزدیکی‌اش، یک بار با کارگاه مترو و انفجار و حفاری و بار دیگر با نشست زمین در دشت جنوبی تهران. این بار هم تصاویر تازه‌ای که به دست «شهروند» رسیده، این بنای آجری را کج نشان می‌دهد، انگار که خمیده شده و فرونشسته است. مسئولان میراث فرهنگی می‌گویند به زودی کارشناسان را راهی این برج خواهند کرد و در صورت اطمینان از خطر، عملیات اضطراری‌شان آغاز خواهد شد.
احمد ابوحمزه، ری‌شناسی است که از ٢٥سال پیش روی برج طغرل مطالعه کرده و اکنون در حال نوشتن کتابی درباره این بناست. او درباره احتمالات مختلفی که می‌تواند استقامت برج را تحت تأثیر قرار دهد و آن را مثل عکسی که تازه منتشر شده، کج کند، می‌گوید: «از هر طرف فشارهایی به برج وارد می‌شود. یکی از این عوامل متروی در حال ساخت، حفاری‌های اطراف آن و انفجارها بیخ گوش برج طغرل است و دیگری ساخت‌وساز فرهنگسرای رازی در کنار برج. از طرف دیگر خالی شدن آب‌های زیرزمینی این منطقه هم می‌تواند نشست زمین را به دنبال داشته باشد.»
به گفته او در ١٠٠ متری و ٢٠٠ متری برج در برخی نقاط، گودال‌هایی ایجاد شده و خاک نشست کرده است. «این نشست‌ها و خالی شدن منابع آب زیرزمینی به این برج ضربه می‌زند.»
تهدید برج هزار ساله ری با ساخت‌وساز مترو در حالی است که یک سال پیش چشمه‌علی (چشمه سورن) ری هم به دلیل حفاری‌های مترو از جوش‌وخروش افتاد. با این که چند هفته پیش خبر آمد که آب به چشمه بازگشته اما هنوز جوشش آن شبیه گذشته نیست. ابوحمزه که دکترای تاریخ دارد، می‌گوید ضروری است میراث فرهنگی این موضوع را پیگیری کند تا آب مانند گذشته در چشمه‌علی به جریان بیفتد.
به گفته او حفاری‌های مترو به برج فشار می‌آورد و تهدیدش می‌کند و اگر این برج فروبریزد «مثل این است که هویت این سرزمین فروبریزد؛ تمام سابقه و تاریخ و فرهنگ آن.»
این ری‌شناس در طول سال‌های گذشته، نظرهای متفاوتی درباره برج طغرل داده است. نخستین بار او بود که درباره کاربری این برج به عنوان ساعت آفتابی صحبت کرد. با شعف از برج طغرل می‌گوید؛ از ٢٤ پرک (ضلع) آن، از ضلع ششم آن که رو به قبله است، از این که ٢٠ مترونیم از زمین ارتفاع دارد و هفت‌متر در درون زمین. «بعد از گنبد قابوس، که بزرگ‌ترین گنبد آجری دنیاست، برج طغرل در پله بعدی است؛ چه از لحاظ قدمت و چه از لحاظ آجری‌بودن و چه ارتفاع.» او می‌گوید میراث فرهنگی امکانات اندازه‌گیری و بررسی وضع برج طغرل را در اختیار دارد و این کاری است که چند وقت یک‌بار انجام می‌دهد: «آنها می‌توانند زوایا را اندازه‌گیری کنند و به‌طور تخصصی ببینند که آیا در حال کج شدن است یا نه. می‌توانند اندازه‌گیری‌های گذشته را مقایسه کنند و به نتیجه برسند و اگر حتی به اندازه یک سانت تغییری در برج به وجود آمده، بفهمند و به همه اطلاع بدهند.»
کارشناسان را به برج می‌فرستیم
مرتضی ادیب‌زاده، معاون میراث فرهنگی استان تهران، می‌گوید این اتفاق تازه‌ای نیست: «دو سال پیش هم موضوع کج شدن برج طغرل مطرح شده بود. آن زمان بررسی فنی نشان داد که چنین چیزی اتفاق نیفتاده است.» و حالا هم که عکس‌های تازه، برج را کج نشان می‌دهد، می‌شود صحت ماجرا را سنجید. او به «شهروند» خبر می‌دهد: «حالا که دوباره این موضوع مطرح شده، بار دیگر وضع برج را بررسی خواهیم کرد.»
به گفته ادیب‌زاده با وجود پروژه‌های مختلف اطراف برج، کارشناسان به‌طور مداوم به این اثر سرکشی می‌کنند. «روز چهارشنبه کارشناسان ما در کنار بازدید روتین، بررسی هم از برج طغرل خواهند داشت و اگر این موضوع تأیید شود، عملیاتی اضطراری روی آن انجام خواهیم داد.»
معاون میراث فرهنگی استان تهران درباره پروژه‌های اطراف برج هم می‌گوید: «در حال حاضر در اطراف برج حفاری مترو در دست انجام نیست. زمانی قرار بود ایستگاهی در اطراف آن باشد که مخالفت کردیم و در جلسات مختلفی که با شهرداری ومسئولان مترو داشتیم، ایستگاه جابهجا شد و رفت به سمت محله غیوری، یعنی ٥٠٠ متر جابهجا شد. آن زمان میزان لرزش‌هایی که امکان داشت به برج آسیب بزند، محاسبه شد و در نهایت تصمیم بر این شد که ایستگاه جابهجا شود. اما علاوه بر این در نزدیکی برج یک حفاری برای جاگذاری مخازن در مجتمع تجاری فرهنگی انجام می‌شد که ٦٠متر با برج طغرل فاصله داشت اما اجازه ندادیم ماشین‌آلات سنگین کار کنند.»
از نگاه این مسئول میراثی، از میان عواملی که ممکن است در وضع برج تأثیرگذار باشد، مسأله رطوبت خاک یکی از مهم‌ترین آنهاست: «کارشناسان فنی باید بیایند و روی هیدرولوژی آنجا کار کنند، رطوبت خاک را بسنجند تا اگر در نقطه‌ای از خاک نشتی آب یا سفره زیرزمینی وجود دارد، چاره‌ای بیندیشیم. در صورت لزوم متخصصان این مطالعات را روی خاک برج انجام خواهند داد و میزان مقاومت پایه برج را کنترل خواهند کرد. اما تمام این کارها زمان‌بر و هزینه‌بر است.»
این‌طور که ادیب‌زاده می‌گوید، اگر بر اساس داده‌های مستند و اعداد منتج از یک مطالعه مهندسی دقیق معلوم شود که تغییراتی در برج ایجاد و دچار خطر شده است، قطعا در اولویت فعالیت‌های اداره میراث قرار خواهد گرفت. «برج طغرل، شاخص‌ترین اثر در محدوده ری است، مطمئن باشید که وضع آن را بررسی خواهیم کرد.»
معاون میراث فرهنگی همچنین درباره نشست دشت تهران و ارتباط آن با وضع برج طغرل هم توضیح می‌دهد: «همان مطالعه هیدرولوژیکی که زمانی برای احداث مترو انجام دادیم، باید بار دیگر دراطراف برج طغرل انجام بگیرد و خاک‌شناسی شود. چرا که می‌دانیم نشست زمین در دشت جنوبی تهران، با آهنگ سریع‌تری نسبت به نقاط دیگر درحال وقوع است و قطعا روی بناها هم اثر مخرب خود را خواهد گذاشت. باید اطمینان حاصل شود که خطری برج طغرل را تهدید نمی‌کند و کارشناسان این موضوع را بررسی خواهند کرد و اگر نیاز شد از متخصصان دیگری هم در دستگاه‌های دیگر هستند، استفاده خواهیم کرد.»
برج طغرل که در دی ماه ١٣١٠ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، از نگاه گروهی از متخصصان محل دفن طغرل اول و سوم و از نگاه گروهی دیگر محل دفن بزرگان و اندیشمندان است. حالا با وجود تصاویر تازه و مشاهده اهالی ری، باید منتظر نتیجه بررسی کارشناسان بود.»
