ملی شدن صنعت نفت؛ ۶۹ سال پر فراز و نشیب
۱۱۰ سال از فوران نخستین چاه نفت در ایران و ۶۹ سال از ملی شدن صنعت نفت می‌گذرد. "ملی شدن صنعت نفت"، چهار واژه‌ای که وقتی کنار یکدیگر قرار می‌گیرند ناخودآگاه سرفرازی را در رگ‌هایمان تزریق می‌کند، ملی شدن صنعت نفت ایران در ۲۹ اسفند سال ۱۳۲۹، نقطه عطفی مهم در تاریخ سیاسی، اقتصادی و مبارزات مردم برای نجات سرمایه‌های ملی این مرز و بوم از دست بیگانگان به شمار رفته و در طول هفتاد سال گذشته منشا اتفاق‌ها و حوادث گوناگونی در این صنعت شده است.
نخستین‌های نفت در ایران
۴۲ سال بعد از فوران نخستین چاه نفت در ایران، این صنعت در کشور ملی شد. ایام بین پیدایش نفت تا ملی شدن صنعت نفت در ایران صفحاتی از تاریخ کشور را تشکیل داده اند که زیر بار حادثه تا شده اند تا ما بتوانیم با افتخار از ملی شدن بگوییم. اکنون با گذشت بیش از یک قرن از پیدایش نفت و بیش از نیم قرن از ملی شدن آن، حتی خواندن سرفصل مهم‌ترین اتفاقات هم می‌تواند خواننده را در تاریخ این پیر صد ساله حل کند.
نخستین اتفاق نفتی ثبت شده در تاریخ امضای امتیازنامه ویلیام ناکس دارسی، سرمایه دار یهودی الاصل استرالیایی تبعه انگلیس در تهران در خردادماه سال ۱۲۸۰بود. دارسی به موجب این امتیاز حق اکتشاف، استخراج، حمل و نقل، پالایش صدور نفت و گاز را در سراسر ممالک محصوره ایران به جز پنج ایالت شمالی به مدت ۶۰ سال به طور انحصاری به دست آورد. بعد از آن درمردادماه همان سال طرح احداث خط لوله نفت در ایران به امضای تزار نیکولای دوم رسید.
حفاری در مسجد سلیمان که نشانه های طلای سیاه در پهنه آن دیده شده بود در سوم بهمن ماه سال ۱۲۸۶ مسجد سلیمان آغاز شد و حدود پنج ماه بعد، در پنجم خرداد ماه سال ۱۲۸۷، زمانی که اکتشاف‌گران از پیدایش نفت در ایران نا امید شده بودند، نخستین چاه نفت خاورمیانه در مسجد سلیمان در عمق ۱۱۸۰پا فوران کرد و سرنوشت ایران با نفت گره خورد.
اندکی پس از فوران نخستین چاه نفت، شرکت نفت انگلیس و ایران تاسیس شد و تمام حقوق امتیازنامه دارسی به آن انتقال یافت و حدود یک سال بعد، یعنی سال ۱۲۸۸، نخستین اختلاف رسمی میان شرکت نفت انگلیس و ایران و دولت ایران پیش آمد. سالی که سرآغاز نخستین تجربه های صنعت نفت ایران بود. در این سال ساخت پالایشگاه آبادان و یک سال بعد و در سال ۱۲۹۰، ساخت نخستین اسکله نفتی ایران آغاز شد.
در سال ۱۲۹۱، خط لوله نفت مسجد سلیمان به آبادان کشیده شد. خط لوله‌ای که در سال ۱۲۹۴ بر اثر خراب کاری قطع شد و نه تنها هزاران تن نفت به هدر رفت بلکه تولید نفت پنج ماه متوقف شد.
نخستین محموله نفت خام ایران در اردیبهشت‌ماه ۱۲۹۱ صادر شد (میزان نفت صادراتی ایران در سال ۱۲۹۸ از یک میلیون تن تجاوز کرد) و یک سال بعد از آن، در ۳۰ اردیبهشت‌ماه ۱۲۹۳، میان دولت انگلیس و شرکت نفت انگلیس و ایران توافقی حاصل شد که به موجب آن ۵۱ درصد سهام شرکت به دولت انگلیس تعلق می گرفت. به همین دلیل یک سال بعد، انگلیس گروهی سرباز هندی را برای حفاظت تاسیسات نفتی به خوزستان آورد.
همکاری ایران و انگلیس در صنعت نفت ایران بی چالش نبود و دومین اختلاف رسمی میان شرکت نفت انگلیس و ایران و دولت ایران در سال ۱۲۹۴ پیش آمد. در نهایت در سال ۱۲۹۶ سرچالز گرینوی تجدید نظر در امتیازنامه دارسی را مطرح کرد.
کشف دومین میدان بزرگ نفتی ایران
دومین میدان بزرگ نفتی ایران در هفتگل خوزستان در سال ۱۳۰۶ به بهره برداری رسید و دو سال بعد از آن، در ۸ خرداد ۱۳۰۷، جکس، مدیر شرکت نفت انگلیس و ایران، در دیدار و گفت و گو با رضا پهلوی طرح تاسیس شرکتی برای توزیع نفت در ایران را مطرح و رضا پهلوی با آن موافقت کرد. در تیرماه همان سال تیمورتاش طرح جایگزینی امتیازنامه دارسی با امتیازنامه جدید را با کدمن مطرح کرد.
پنج ماه بعد، در آبان ۱۳۰۷، رضا پهلوی در پیغامی به شرکت نفت انگلیس و ایران از امیتازنامه دارسی اظهار ناخشنودی کرد و خواهان تجدیدنظر در آن شد و در اسفند همان سال مذاکرات کدمن و تیمورتاش برای تجدیدنظر در امتیازنامه دارسی آغاز شد و تا چهار فروردین ۱۳۰۸ ادامه یافت و پیش نویس قرارداد جدیدی تهیه شد. این پیش نویس در اردیبهشت ۱۳۰۸ در اختیار کمیسر نفت ایران قرار گرفت.
درخواست مطبوعات از رضا پهلوی برای لغو امتیازنامه دارسی
در نهایت ۲۵ آبان ماه سال ۱۳۱۱ روزنامه ایران در سرمقاله خود از رضا پهلوی خواست امتیازنامه دارسی را لغو کند و ۵ آذر ۱۳۱۱ امتیازنامه دارسی توسط رضا پهلوی لغو و ۶ آذرماه وزارت دارایی اعلامیه لغو امتیازنامه دارسی را به مدیر شرکت نفت انگلیس و ایران ابلاغ کرد. الغای امتیازنامه دارسی ۱۰ آذر ۱۳۱۱ به مجلس شورای ملی گزارش شد و مجلس به اتفاق آرا آن را تصویب کرد. دو روز بعد شرکت نفت انگلیس و ایران رسما به الغای امتیازنامه دارسی واکنش منفی نشان داد. ۹ اردیبهشت ۱۳۱۲ قرارداد جایگزین امتیازنامه دارسی به امضا و ۷ خرداد قرارداد جایگزین امتیازنامه دارسی به تصویب شورای ملی رسید.
افتتاح پالایشگاه کرمانشاه در سال ۱۳۱۴، تصویب قرارداد تاسیس خط لوله تا خلیج فارس میان شرکت نفت آمریکا_ایران و شرکتی آمریکایی به نام شرکت لوله نفت ایران در سال ۱۳۱۵ و تجاوز تولید نفت خام از ۱۰ میلیون تن در سال ۱۳۱۶ مهم‌ترین اتفاقات صنعت نفت در سه سال مذکور بود.
تصویب قانون ممنوعیت واگذاری امتیاز نفت به خارجیان
۷ آذر ۱۳۲۳ مصدق طرحی دو فوریتی درمورد ممنوعیت واگذاری امتیاز نفت به خارجیان در مجلس ارائه کرد و به صورت قانون درامد. یک سال بعد از آن تولید نفت خام ایران به نوزده میلیون تن رسید و در ۱۳۲۹ از ۳۱ میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه تجاور کرد.
۱۵ فرورین ۱۳۲۵ موافقت نامه معروف به قوام_سادچیک درمورد نفت شمال بین ایران و اتحاد شوروی امضا شد. این موافقت نامه در ۲۹ مهر ۱۳۲۶ از طرف مجلس باطل اعلام شد. واگذاری امتیاز نفت به خارجیان ممنوع و دولت مکلف به استیفای حقوق ایران از نفت جنوب شد. ۱۴ اسفند ۱۳۲۵ سید حسن تقی زاده درنامه ایی به قوام السلطنه، نخست وزیر، خواستار تجدید نظر در میزان حق الامتیاز ایران از نفت جنوب شد.
طرح پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت برای نخستین بار
پیشنهاد ملی شدن نفت برای نخستین بار توسط عباس اسکندری در ۳۰ مرداد سال ۱۳۲۷ در مجلس مطرح شد و در ۱۸ اسفند همان سال محمد ساعد، نخست وزیر، شخصا وارد مذاکرات نفت شد و خواستار قبول اصل پنجاه_پنجاه از طرف شرکت نفت انگلیس و ایران شد.
۲۸ تیر ۱۳۲۸ لایحه نفت یا قرارداد گس_گلشاییان به مجلس تقدیم و در مجلس تصویب شد و در ۳۰ خرداد ۱۳۲۹ به درخواست علی منصور، نخست وزیر، کمیسیون مخصوصی برای رسیدگی به کار نفت تشکیل و لایحه نفت به این کمیسیون ارجاع شد. ۲۷ شهریور همان سال کمیسیون نفت به سیاست مبهم رزم آرا در خصوص نفت اعتراض کرد و خواستار در اختیار قرار گرفتن پرونده و سوابق مذاکرات نفت شد و هفت ماه بعد از آن کمیسیون نفت با لایحه نفت مخالفت کرد و قراردادالحاقی را برای استیفای حقوق ایران کافی ندانست.
۴ آذر ۱۳۲۹ پیشنهاد ملی کردن نفت برای نخستین بار در خانه نریمان توسط نمایندگان جبهه ملی به تصویب رسید و در ۸ آذر ۱۳۲۹ مصدق، حائری زاده، صالح، مکی و شایگان پیشنهادی به کمیسیون نفت درمورد ملی شدن نفت در تمام نقاط ایران دادند. ۵ همان سال رزم آرا لایحه نفت را از مجلس پس گرفت و حدود دو هفته بعد گزارش کمیسیون نفت در مخالفت با لایحه گس_گلشاییان در مجلس تایید شد.
مخالفت انگلستان با ملی شدن صنعت نفت
۴ اسفند ۱۳۲۹ سفیر بریتانیا در ملاقات با رزم آرا اعلام کرد انگلستان با هرگونه طرحی که متضمن ملی شدن صنعت نفت باشد مخالف است و آمادگی شرکت برای مذاکره درباره برقراری تصنیف عواید را مطرح کرد و در ۱۲ اسفند مصدق در نامه ایی به رزم آرا نوشت:ملت ایران مطمئن است که در همان سال اول ملی شدن صنعت نفت بیش از این ها بفروشد و عواید کسب کند.
۱۷ اسفند ۱۳۲۹ مصدق پیشنهاد ملی شدن نفت را در کمیسیون صنعت مخصوص نفت به رای گذاشت و به اتفاق آرا و ۲۴ اسفند گزارش کمیسیون نفت مبنی بر ملی شدن صنعت نفت به اتفاق آرا در مجلس شورای ملی تصویب شد. ۱۰روز بعد از آن دین اچسن، وزیر امور خارجه امور خارجه امریکا، در تلگرافی به سفیر آن کشور در تهران از عدم مخالفت آمریکا با ملی کردن نفت در ایران به منظور جلوگیری از افتادن این کشور در دامان شوروی خبر داد.
صنعت نفت در ایران ملی شد
در نهایت در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ گزارش کمیسیون نفت در سنا به تصویب رسید و صنعت نفت در ایران ملی شد. در پنجم اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۳۰ طرح ۹ ماده ایی مصدق برای اجرای اصل ملی شدن نفت در کمیسیون نفت به تصویب رسید. این قانون در ۹ اردیبهشت در سراسر کشور به تصویب مجلسین رسید. پنج روز بعد از آن نیز، در تاریخ دهم اردیبهشت ماه قانون اجرای اصل ملی شدن صنعت نفت به توشیح رضا پهلوی رسید.
مسعود کرباسیان معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران نیز در این باره گفته است هم‌اکنون نیز این صنعت به عنوان پیشران توسعه اقتصادی کشور، باوجود همه هجمه‌های سال‌های اخیر دشمنان کشور و تحمل تحریم‌های ظالمانه، نقش بسیار مهم و اثرگذاری در توسعه و پیشرفت کشور ایفا می‌کند. در طول سال ۱۳۹۸ نیز با وجود تنگ‌تر شدن حلقه تحریم‌ها، این صنعت همچون گذشته توانست با همت عالی و توانمندی کارکنان سختکوش خود و با برنامه‌ریزی دقیق این شرایط بحرانی را به فرصتی برای رشد و ارتقای فعالیت‌های داخلی و حضور موثرتر شرکت‌های خصوصی فعال در عرصه نفت و گاز بدل کند.
وی بر این باور است که تحقق همه اهداف اکتشافی با کشف چهار میدان بزرگ نفتی و گازی، تکمیل و راه‌اندازی مگاپروژه‌های خشکی و دریایی میدان مشترک پارس جنوبی و گام نهادن در مسیر تولید روزانه هزار میلیون مترمکعب گاز، توسعه میدان‌های مشترک غرب کارون به عنوان محور تحقق اقتصاد مقاومتی در صنعت نفت، آغاز احداث خط لوله استراتژیک انتقال نفت گوره -جاسک و انعقاد قراردادهای گوناگون با شرکت‌های ایرانی همچون قرارداد ساخت پمپ‌های صنعتی این طرح، تولید بی‌وقفه گاز از میادین گازی کشور، راه‌اندازی بورس نفت و انجام موفق طرح‌های نگهداشت توان تولید و در کنار آن عمل به مسئولیت‌های اجتماعی و حضور جدی در کنار مردم در راستای تحقق عدالت اجتماعی در ایران، حاکی از آن است که شرکت ملی نفت ایران، در عبور از همه بحران‌ها موفق عمل کرده و به اتکای توان و دانش ایرانی، گام‌های استواری در اعتلای ایران برداشته و از این پس نیز برخواهد داشت.
بیژن زنگنه وزیر نفت نیز در پیامی اعلام کرد ۶۹ سال است که روزهای پایانی سال، به مناسبت ۲۹ اسفندماه، سالروز «ملی شدن صنعت نفت»، برای جامعه ایرانی یادآور موفقیت ملت در استیفای حق خود از بیگانگان است. تلخ است که ما در آستانه هفتاد سالگی جنبش ملی شدن نفت باز هم همان دشمن را در همان جایگاه خصومت با ملت ایران می‌بینیم و این از عبرت‌های روزگار برای ملت ماست.
به گفته وی در سال ۱۳۹۸ از آغاز تا پایان، صنعت نفت ایران، سنگر نخست مواجهه با دشمنی آمریکا و مرکز ثقل تحریم‌های غیرقانونی آن کشور و متحدانش علیه مردم ما بود. روایت تلاش کارکنان و مدیران شریف صنعت نفت کشور در این دوران دشوار، روایتی از جنس دفاع مقدس است. به عنوان عضوی از خانواده صنعت نفت، در پیشگاه ملت بزرگوار ایران شهادت می‌دهم که فرزندان شما در وزارت نفت و شرکت‌های تابعه، با درک شرایط خطیر کشور، برای لحظه‌ای هم دست از مجاهدت برای مواجهه با تحریم برنداشتند و به لطف خداوند متعال و از برکت حمایت و صبوری ملت ایران، در همین سال سخت، باوجود اوج گیری تحریم‌ها علیه کشور، مسیر توسعه صنعت نفت اگرچه با دشواری‌های تازه و جدی مواجه گردید، اما هرگز متوقف نشد.
بی شک نهضت ملی شدن صنعت نفت برگ زرینی از تاریخ کشورمان در مبارزه با استبداد داخلی آن زمان و استعمار خارجی و رهایی‌بخش سایه شوم دخالت بیگانگان در سرنوشت کشور بوده که تا ابد بر آسمان استقلال و سربلندی این مرز و بوم خواهد بخشید.
