سفرهای کرونایی چگونه باشد
«مدت زیادی است که گردشگری حال خوبی ندارد و این بار با شیوع ویروسی به نام Covid-19 آسیب‌های جدی به آن وارد شد و خسارت‌های زیادی را به بار نشاند. خسارت‌های ناشی از شیوع این بیماری فقط به سفرهای تعطیلات بهمن و نوروز ۹۹ محدود نیست، بلکه تمام هزینه‌های مربوط به بازاریابی‌ها و مارکتینگ به روش‌های مختلف و یا هزینه‌های مربوط به حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی در سال ۲۰۱۹ جزئی از این خسارات است و اینکه پس از کنترل شیوع بیماری چه در داخل کشور و چه در مجامع بین‌المللی لازم است هزینه‌های زیادی برای احیای گردشگری صرف شود.
با توجه به آسیب‌های اقتصادی ناشی از شیوع این بیماری به مردم و در نتیجه کاهش شدید درآمد خانوار، مطمئنا تصمیم‌گیری برای رفتن به سفر در اولویت نخواهد بود و باید بررسی کرد که سفر به معنی واقعی گردشگری چگونه می‌تواند احیا شود و اولویت سفر بعد از کنترل بیماری در چه سطحی از نیازهای مخاطبان قرار می‌گیرد و تمایل مخاطبان به انجام سفر تا چه میزان خواهد بود.»
محمدمنظرنژاد ـ مدرس گردشگری ـ در نوشتاری با این مقدمه، به ضرورت های سفر به موازات پاندمی کووید ۱۹ پرداخته و جزئیاتی را مثال آورده که پیش از راه افتادن دوباره سفرها باید مورد بازنگری کسب و کارها و متولیان گردشگری قرار گیرد تا آسیب‌های این ویروس همه‌گیر را به حداقل برساند.
در ادامه یادداشت منظرنژاد آمده است: باید توجه داشته باشیم که از زمان شیوع بیماری در کشور و نیز در جوامع بین‌الملل با توجه به اخبار در رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی و توصیه‌های ایمنی و بهداشتی، تا حدود زیادی الگوهای رفتاری تغییر پیدا خواهد کرد، برای مثال شستن دست‌ها، دست ندادن و روبوسی نکردن از اولین نکات در ایمنی فردی بود که به همگان توصیه شد و سپس وجود فاصله ایمنی فردی تا یک و نیم متر و عدم خروج غیر ضروری از منزل و استفاده از شوینده‌ها و مواد ضدغفونی‌کننده و نیز استفاده از ماسک‌ها و انواع دستکش‌های بهداشتی برای ایمنی بیشتر از نکاتی بود که به همه توصیه شد. در این مدت بسیاری از خانواده‌ها ناخودآگاه پروتکل‌هایی را برای سلامت خانه و خانواده، قرارداد کرده و همه افراد خانواده به اجرای آن موظف شدند و این موضوع در بسیاری از خانواده‌ها قابل مشاهده است.
به نظر می‌رسد این تغییر رفتار با توجه به مثبت بودن آن در رویه زندگی برای مدت زیادی ماندگار باشد و افراد زیادی حتی برای همیشه این عادت بهداشتی را داشته باشند، برای مثال در روابط اجتماعی دقت بیشتری می‌کنند و از دست دادن و روبوسی کردن پرهیز خواهند کرد یا در زمان رفتن به بیرون از خانه دستکش و ماسک خواهند داشت و در آداب غذاخوردن و رژیم غذایی و بسیاری موارد دیگر که در این مدت طبق توصیه‌های انجام شده در رسانه‌ها به مردم آموخته شد، دقت نظر و حساسیت بیشتری خواهند داشت.
برای مثال، در عرصه گردشگری اگر تامین‌کننده‌ها را به هفت قسمت تقسیم کنیم، هر کدام از این تامین‌کننده‌ها برای شروع فعالیت، در ابتدا با دانش به توصیه‌های وزارت بهداشت و بررسی تغییر الگوهای رفتاری مردم، باید پروتکل‌هایی را وضع کنند تا مشتری با اطمینان خاطر به استفاده از خدمات اقدام کند. چه بسا که نیاز باشد متولی گردشگری اقدام به ایجاد اتاق فکر و یک کمیته مقرراتی با حضور نماینده وزارت بهداشت کند و پروتکل‌های بهداشتی را برای تامین‌کننده‌های تحت مدیریت وزارتخانه وضع کند.
چند نمونه به مثال‌هایی در این‌باره می‌پردازیم:
حمل و نقل
موارد زیادی را می‌توان اشاره کرد که مدیران هر بخش می‌توانند در کنترل شیوع بیماری اقدام به وضع پروتکل‌های مشخص کنند. برای نمونه در حمل و نقل هوایی در محل فرودگاه، می‌توان قبل از ورودی‌ها فضایی برای ضدعفونی کردن کفش‌ها و چرخ‌های چمدان قرار داد و یا قبل از ورود چمدان‌ها به داخل دستگاه Xray می‌توان چمدان‌ها را ضدعفونی کرد.
یا قبل از ورود افراد به سالن فرودگاه و در بدو ورود، تونل‌های ضدعفونی ایجاد کرد تا افراد از آن بگذرند و بدن آن‌ها و البسه ایشان ضدعفونی شود. در زمان بازرسی بدنی مسافر و چک پاسپورت می‌توان پروتکل‌های بهداشتی منظور کرد. همچنین ضدعفونی سرویس‌های بهداشتی عمومی در فرودگاه و ضدعفونی چرخ‌های مخصوص حمل بار می‌تواند از موارد مهم در پروتکل‌های بهداشتی باشد.
با توجه به نظرات پزشکان و وزارت بهداشت درباره علائم پنهان در فرد ناقل، تب سنجی به تنهایی روش مناسبی برای کنترل نیست و مطمئنا ایجاد پروتکل‌های بهداشتی می‌تواند ریسک را کمتر کند.
اگر فردی بدون علائم و به صورت یک ناقل وارد فرودگاه شود می‌تواند با قرار دادن چمدان در دستگاه XRay و نیز چرخ حمل بار و ارائه پاسپورت به مامور بررسی و ارایه آن به مسؤول صدور کارت پرواز و نیز با نشستن روی صندلی‌های فرودگاه و بسیاری موارد دیگر، ناخودآگاه به پخش این ویروس در تمام فرودگاه اقدام کند، ولی می‌توان با انجام اقدامات زیرساختی و بررسی‌های کامل، تاسیسات خاص ضدعفونی از ابتدای ورود مهمان به همراه چمدان‌ها تا هنگام سوار شدن در هواپیما و بارگیری وسایل مسافر را ایجاد کرد.
همین الگو را می‌توان برای مهمانان ورودی به فرودگاه منظورکرد؛ از زمان خروج از هواپیما با گذر از تونل‌های ضدعفونی و تب سنجی و انجام غربالگری و جداسازی افراد مشکوک، تا زمانی که وارد اتوبوس شده و به سالن فرودگاه منتقل شوند. وسایل و چمدان‌های مهمانان نیز به همین شکل بعد از ضدعفونی روی ریل مخصوص قرار گرفته تا به دست مهمان برسد.
مرحله ضدعفونی چرخ‌های دستی ویژه حمل بار به خاطر استفاده مکرر توسط مسافران، باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. در تونل‌های ضدعفونی تجهیزات مخصوصی همچون دستکش‌های بهداشتی و ژل ضد عفونی دست در اختیار مسافر قرار گیرد.
مواردی که مورد بحث قرار گرفت مطمئنا برای حمل و نقل ناوگان اتوبوس‌رانی و ریلی نیز باید مورد استفاده قرار گیرد. به عنوان مسافر قطار در مسیرهای طولانی این سوال نیز مطرح است که در کوپه‌های چهار تخته و شش تخته با توجه به حساسیت‌های موجود و توصیه‌های وزارت بهداشت مبنی بر فاصله‌گذاری تا یک‌ونیم متر تا چه میزان این استاندارد در استقرار افراد در قطار می‌تواند رعایت شود؟
اقامتگاه‌ها
یکی از مهمترین تامین‌کنندگان خدمات گردشگری، اقامتگاه‌ها هستند که لازم است تا مدیران این بخش‌ها با دقت عمل بیشتری پروتکل‌های داخلی را ایجاد و اجرا کنند. مطمئنا مهمانان بعد از کنترل این بیماری با حساسیت بیشتری به خدمات توجه می‌کنند و مدیران لازم است با جزئیات برای تمام بخش‌ها یک پروتکل بهداشتی تهیه کنند. برای نمونه از زمان ورود مهمان به هتل و برای جابجایی چمدان‌ها باید برنامه‌ریزی کنند و برای خانه‌داری و سرویس اتاق‌ها در هر بار استفاده مهمان، قوانینی را وضع کنند.
سوالی که برای یک گردشگر پیش می‌آید این است که اتاق‌ها تا چه میزان ضدعفونی شده‌اند؟ دستگیره درها و کمدها، صندلی و مبل‌ها، کنترل تلویزیون، جاسیگاری، سطل‌ها و ... تا چه میزان ضدعفونی شده است؟ آیا برای صبحانه می‌توان به سلف سرویس بودن خوراکی‌ها اعتماد کرد؟ فقط کافی است یکی از مهمانان ناقل پنهان باشد...
مدیریت و برنامه‌ریزی یک پروتکل بهداشتی و رفتاری برای خدمه هتل و اقامتگاه‌ها و نیز مهمانان کاری بسیار سخت و زمان‌بر است، ولی مطمئنا می‌تواند راهی اثرگذار در کنترل بیماری باشد. از نظر بنده به عنوان یک شهروند و در عین حال ارایه‌دهنده خدمات گردشگری و نیز مصرف‌کننده خدمات گردشگری، بسیار خوشایند است که سطح بهداشتی را بالا ببرم و قوانین بهداشتی را برای سلامت خود، خانواده و جامعه رعایت کنم، بنابراین تمام تاسیسات خدماتی باید این موضوع را به صورت بهینه برنامه‌ریزی کرده و برای همیشه این پروتکل را در کنار قوانین میزبانی و مهمان‌نوازی خود قرار دهند.
در کنار هتل‌ها باید به اقامتگاه‌های بومگردی نیز اشاره شود، از آنجا که اقامتگاه‌های بومگردی به واسطه ساختار بومی دارای امکانات محدودی به نسبت هتل‌ها هستند، لذا حساسیت مدیران این اقامتگاه‌ها در مدیریت بهداشت و ایجاد یک پروتکل بهداشتی باید بسیار دقیق‌تر و با حساسیت بیشتری انجام شود. برای مثال با توجه به وجود سرویس‌های بهداشتی و حمام مشترک باید پروتکل‌های بهداشتی و اخلاقی را هنگام پذیرش مهمان و نیز برای خدمه مجموعه مشخص کنند تا مهمانان در حین استفاده از خدمات، موظف به رعایت آن باشند و نیز خدمه اقامتگاه نسبت به رعایت آن ملزم شوند.
خدمات پذیرایی و بین‌راهی‌ها
یکی از بخش‌های مهم گردشگری مجتمع‌های پذیرایی و خدماتی بین‌راهی است که بعضا در بسیاری از مواقع با توجه به یک رویداد گردشگری شاهد حجم زیادی از مهمانان در این مجتمع‌ها هستیم. حتما این سوال پیش می‌آید با توجه به فاصله‌گذاری اجتماعی برای حضور افراد در اماکن عمومی تا چه میزان افراد و گردشگران نسبت به این الگوها پایبند بوده و آن را رعایت می‌کنند؟ بر این عقیده‌ام که تعدادی از این الگوها در رفتار اجتماعی باید به قانون تبدیل شود؟ از آنجا که سطح بهداشت انفرادی و رفتارهای بهداشتی افراد متفاوت است، این موضوع در ابتدا باید به صورت یک اصل آموزشی در تمام مقاطع آموزشی قرار گیرد تا در نهایت تبدیل به یک فرهنگ همگانی شود.
از آنجا که بسیاری از گردشگران به منظور به جا آوردن فریضه نماز و خرید سوغات و یا استفاده از سرویس بهداشتی در مجتمع‌های خدمات پذیرایی و بین شهری توقف می‌کنند، لازم است مدیران این مجتمع‌ها یک پروتکل بهداشتی برای ورود و خروج مهمانان و خدمه داشته باشند. مؤکدا توصیه می‌شود کارشناسان وزارت متولی گردشگری به همراه نماینده و کارشناسان وزارت بهداشت باید برای هر یک از تاسیسات و با توجه به حساسیت‌ها یک پروتکل رفتاری و بهداشتی و ایمنی مجزا تهیه و ابلاغ کنند و نیز در شیوه نامه‌های تاسیس هرکدام از تاسیسات گردشگری این موضوع را لحاظ کنند.
به عنوان یک راهنمای گردشگری و یک فعال در زمینه برنامه‌ریزی سفر همیشه از خدمات پذیرایی سلف سرویس برای صرف صبحانه و ناهار استقبال می‌کردم و امروز با توجه به شیوع این بیماری بر این فکر هستم که اگر فردی بدون علائم و ناقل این بیماری در رستوران برای صرف صبحانه از سلف استفاده کند در حین حرکت در کنار میز سلف می‌تواند یک به یک تمام ظروف را آلوده کند، آیا با توجه به تمام توصیه‌های موجود می‌توان با اطمینان از سلف سرویس استفاده کرد؟ نمی‌دانم این یک وسواس است که نمود کرده یا نگاه‌مان به جزئیات صحیح است ولی توصیه می‌کنم مدیران تاسیسات گردشگری با توجه به حساسیت بوجود آمده و یا وسواس بهداشتی، برای این مورد ترتیبی اتخاذ کنند. برای مثال شاید بهتر باشد نیروی انسانی خود را افزایش دهند و در کنار میز سلف چندین نفر از پرسنل سلامتِ خود مجموعه از مهمانان پذیرایی کنند و سلف با یک حفاظ شیشه‌ایی از مهمانان فاصله داشته باشد تا در صورت صحبت و درخواست مهمان و یا بروز عطسه و یا سرفه، ترشحات دهان پخش نشود. بسیار مهم است که هرکدام از مدیران خدمات و تاسیسات با جزئیات به کار خود توجه کنند و برنامه‌ریزی‌های آتی را بر اساس پروتکل‌های بهداشتی ترتیب دهند.
جاذبه‌ها و اماکن بازدیدی طبیعی، تاریخی، روستایی و ...
مطمئنا یکی از اساسی‌ترین دلایل سفر مشاهده جاذبه‌هایی است که در مقصد وجود دارد، با توجه به تمام توصیه‌های پزشکی برای نقل و انتقال و شیوع این ویروس باید پروتکل‌های بهداشتی برای ورود مهمانان به یک سایت را برنامه‌ریزی کنیم. شاید بهتر باشد از واژه ضریب بُرد استفاده شود. همیشه برای بازدید از مناطق طبیعی و مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان محیط زیست از این واژه استفاده می‌شود که به حداکثر تعداد نفراتی که در یک روز می‌توانند وارد یک منطقه طبیعی شوند و حداقل اثرات تخریبی را داشته باشند ضریب بُرد می‌گویند. حال به نظر می‌رسد برای بازدید از موزه‌ها و سایت‌ها با توجه به فاصله‌گذاری اجتماعی بهتر است حداکثر تعداد نفرات بازدیدکننده در هر سایت گردشگری در یک ساعت مشخص شود و بازدیدکنندگان را پیش از ورود غربالگری کرد.
شرکت‌های خدمات مسافرتی و هواپیمایی و زیارتی
همچنین شرکت‌های خدمات مسافرتی و هواپیمایی و زیارتی با ایجاد بسترهای الکترونیکی می‌توانند تا حد زیادی از ترافیک حضوری مهمانان در شرکت‌ها جلوگیری کنند و با توجه به توصیه‌های وزارت بهداشت به چاپ برگه‌های پروتکل‌های بهداشتی اقدام کنند تا توجه مهمانان جلب شود.
به نظر می‌رسد برای سفرهای گروهی توسط شرکت‌های خدمات مسافرتی باید به تهیه پروتکل‌های بهداشتی با توجه به تغییر الگوهای رفتاری جامعه اقدام کرد. لازم به ذکر است تشخیص فرد ناقل با توجه به پنهان بودن علائم، کاری غیرممکن است، بنابراین باید ضمن بررسی علائم تب در زمان حضور مهمانان، پروتکل‌های بهداشتی را اجرا کرد. برای مثال ضمن ضدعفونی صندلی‌های اتوبوس و فضای قرارگیری کیف‌های دستی اقدام به قرار دادن دستکش‌های بهداشتی کرد و محفظه بار اتوبوس را ضدعفونی کرده و سپس هرکدام از چمدان‌های مسافران را قبل از قرار گیری در محفظه اتوبوس ضد عفونی کرد.
برای انجام فریضه نماز و استفاده از سرویس‌های بهداشتی، محل‌هایی را از قبل مشخص کرد که از نظر بهداشتی الگوهای وزارت بهداشت را رعایت می‌کنند، توصیه می‌شود تا در اتوبوس‌ها مایع ضدعفونی قرار داده شود تا مهمانان در هر بار استفاده از سرویس‌های بهداشتی و قبل از ورود به اتوبوس، دست‌های خود را ضدعفونی کنند.
ممکن است برخی از افراد با دقت بیشتر و حساسیت عمیق‌تر سوال کنند کفش‌ها در هر بار ورود به اتوبوس می‌تواند آلوده باشد و چگونه می‌توان از ورود آلودگی به اتوبوس جلوگیری کرد؟ جزئیات زیادی برای کنترل شیوع بیماری وجود دارد و شاید برخی افراد از بررسی این جزئیات ایراد گرفته و کلمه وسواس را برای آن جایگزین کنند، ولی لازم به یادآوری است اگر در شیوع این ویروس به تاریخ و چگونگی شیوع آن توجه کنیم متوجه خواهیم شد که باید در اینگونه موارد جزئی‌نگر باشیم.
وضع کردن پروتکل‌های بهداشتی در هر بخش باید توسط مدیران مربوط به همان ارگان و سازمان انجام شود و وزارت بهداشت اقدام به ایجاد پروتکل‌های کلی‌تر کند. توصیه‌ام بر این است همانگونه که افراد در خانه و زندگی خود پروتکل‌های بهداشتی را منظور کرده‌اند، می‌توانند در محل کار و تاسیسات و خدمات خود نیز این پروتکل‌ها را اجرا کنند.
راهنمایان گردشگری
راهنمایان گردشگری به عنوان رهبران اجرای سفرهای گروهی دارای نقش بسیار مهمی در کنترل و شیوع این بیماری هستند. کمی با جزئیات به نقش راهنمای گردشگری نگاه کنیم؛ مثلا یکی از الگوهای راهنمایان گردشگری انجام معارفه در سفر است که حین آن میکروفن بین مسافران دست به دست می‌شود یا در جریان سفر بین مسافران، آب معدنی، میوه، شیرینی و چای و قهوه توزیع می‌کنند، بعضا بطری‌های آب معدنی را در یخچال اتوبوس و بسته‌های پذیرایی را در محفظه بار اتوبوس قرار می‌دهند که باید در نگهداری وسایل پذیرایی بسیار دقت داشته باشند و حتی در معارفه مهمانان از روش‌های ایمن در سلامتی افراد استفاده کنند. مطمئنا تذکرات بهداشتی راهنما و انتخاب رستوران‌های مناسب و توقف در مجتمع‌های خدمات پذیرایی بین‌راهی می‌تواند سلامت مهمانان را رقم بزند و تا حد زیادی در ممانعت از انتقال این ویروس از فرد ناقل به دیگر مسافران تاثرگذار باشد.
شرکت‌های خدمات مسافرتی، هتل‌ها و تمام تاسیسات گردشگری می‌توانند هرکدام پروتکل‌های مرتبط با شرایط فعلی را تهیه کنند و مطمئنا برای یک شرکت خدمات مسافرتی ایجاد پروتکل‌های بهداشتی و الزام‌آور و مجهز کردن وسایل نقلیه به تجهیزات بهداشتی مانند شوینده‌های دست، مایع ضد عفونی‌کننده، دستکش و ماسک می‌تواند یک مزیت نسبی باشد و مطمئنا سیاست‌های دیگری می‌توان برای خاص کردن خدمات در نظر گرفت تا مهمان با اطمینان خاطر از خدمات استفاده کنند. یادآور می‌شوم که پروتکل‌های رفتاری و بهداشتی با توجه به اثرات مثبتی که دارد می‌تواند به صورت یک شیوه‌نامه و یک اصل در تاسیسات گردشگری مورد استفاده قرار گیرد.
مطمئنا در رسانه‌ها دیده‌ایم که برای استفاده از آسانسور الگوهای رفتاری خاصی از افراد خلاق پیشنهاد شده بود تا ارتباط دست را با دکمه‌های آسانسور کمتر کند و این موضوع در کشورهای دیگر به مراتب مورد استفاده قرار گرفت و یا در مراودات مالی متوجه شده‌اید که تبادل وجه نقد در تمام فروشگاه‌ها و بین افراد به حداقل ممکن رسیده و حتی در این دوران تعدادی از تاکسی‌ها و خودروهای حمل و نقل از سامانه‌های الکترونیکی پرداختی استفاده می‌کنند تا با تبادل وجه نقد این بیماری منتقل نشود.
قابل توجه است که در قدیم و قبل از ورود ویروس Covid-19، اسکناس و سکه یکی از آلوده‌ترین وسایل بود که همیشه به این موضوع اشاره می‌شد و کمتر کسی به آن توجه می‌کرد ولی با همه‌گیر شدن این ویروس در کشورهای مختلف مردم به این موضوع بیشتر توجه کرده و در نتیجه تبادل وجه نقد به مراتب و به طور قابل توجهی کمتر شد تا حدی که به برخی بانک‌ها هم گفته شد تا اطلاع ثانوی از پذیرفتن وجه نقد خودداری کنند. این موضوع به عنوان یک فرهنگ می‌تواند در رفتار انسان‌ها باقی بماند و جای آن را سامانه‌های الکترونیکی بگیرد تا تبادلات مالی برای افراد به آسانی قابل انجام باشد.
مؤسسه‌ها و آموزشگاه‌های گردشگری
موسسات آموزشی نیز باید برای شروع دوباره فعالیت‌های گردشگری به تهیه پروتکل بهداشتی و اخلاقی برای هنرجویان اقدام کنند و فاصله‌گذاری اجتماعی را در برنامه‌های آموزشی خود و در کلاس‌های درسی رعایت کنند. باید به جزئیات بیشتر توجه نشان داد مثلا دست به دست شدن یک ماژیک تا چه میزان می‌تواند در انتقال این بیماری موثر باشد و یا سرویس بهداشتی عمومی در آموزشگاه‌ها و خدمات پذیرایی باید از چه امکانات بهداشتی برخوردار باشد که ریسک انتقال بیماری را به حداقل برساند و یا حتی در کنترل این بیماری بهتر است در آموزشگاهی که تردد افراد زیاد است غربالگری انجام شود و یا با ارایه یک پروتکل به هنرجویان از ایشان خواست تا در صورت بروز علائمی مانند سرفه، عطسه و تب از حضور در کلاس ممانعت کنند.
با توجه به اهمیت سفرهای یک و دو روزه در موضوع آموزش‌های گردشگری بویژه راهنمایان، تهیه پروتکل‌های بهداشتی در ارتباط با چگونگی حضور هنرجویان در کلاس‌های عملیاتی ضرورت دارد.
در این مدت با توجه به شیوع این پاندمی آموزش‌های مجازی تا حدودی توسعه یافت و از شبکه‌های مختلف برنامه‌های درسی پخش شد و یا از بستر شبکه‌های مجازی و یا نرم افزارهای مختلف برای آموزش آنلاین استفاده شد و چه بسا باید در زمینه این شیوه تدریس بیشتر کار شود تا شاید بتوان روزی در کنار آموزش‌های حضوری، شبکه‌های آنلاین آموزشی را برای دوره‌های تکمیلی راه‌اندازی کرد.
از زمان شیوع این بیماری در چین با توجه به حجم خبرها در رسانه‌ها و بعد از شیوع این بیماری در کشورهای دیگر از جمله ایران و با در نظر گرفتن توصیه‌های پزشکی و تذکرهای اکید درباره فاصله اجتماعی، شستن دست‌ها، ضدعفونی سطوح، دست ندادن و روبوسی نکردن با یکدیگر و بسیاری موارد دیگر، این حساسیت‌ها دیگر یک وسواس نیست، وقتی در خصوص ماندگاری این ویروس و مدت زمان آن روی سطوح صحبت می‌شود و یا وقتی در خصوص همه‌گیری این بیماری و راحتی شیوع آن تذکر داده می‌شود، حساسیت‌ها آنقدر زیاد می‌شود که بسیاری از هنجارهای قبلی زندگی را تبدیل به ناهنجاری می‌کند و هنجارهای جدیدی را وارد زندگی می‌کند و الگوهای زندگی را تغییر می‌دهد تا جایی که بعضی از خدمات که تا کنون در زندگی خود استفاده می‌کردیم دیگر اولویتی ندارند و نیاز آن کمرنگ‌تر از قبل می‌شود.
اینک با توجه به توصیه‌های وزارت بهداشت باید بپذیریم که رفتار ما در کنترل شیوع بیماری و ممانعت در انتقال آن بسیار تاثیرگذار است، در نتیجه خود را مسؤول رفتارهای شخصی بدانیم و برای حفظ سلامت جامعه با وزارت بهداشت همکاری کنیم و حداقل به توصیه‌ها عمل کنیم.
