«آب بشقابی» در حال انقراض، اکسیر معجره آسای حیات
انقراض یک پدیده طبیعی بوده، اما انسان به انقراض گونه‌ها در جهان سرعت بیشتری بخشیده است و با اینکار گونه‌ها در معرض خطر بیشتری قرار گرفته‌اند. این گونه‌های در حال انقراض، مزایای زیادی دارند که از جمله می‌توان به منبع ژن‌های حیاتی، اهمیت اکولوژیکی و خواص ارزشمند دارویی آن‌ها اشاره کرد.
پیش‌بینی می‌شود بیش از ۱۵ تا ۴۰ درصد گونه‌های زنده، در سال ۲۰۵۰ انقراض پیدا کنند
«گیاهان یکی از ذخایر ارزشمند ژنتیکی جهان محسوب می‌شوند. پیش‌بینی می‌شود که بیش از ۱۵ تا ۴۰ درصد گونه‌های زنده، در سال ۲۰۵۰ انقراض پیدا خواهند کرد. مطالعات در مورد گونه‌های در حال انقراض و حفظ ذخایر ژنتیکی در دنیا، از سال ۱۹۶۰ به طور بسیار جدی مطرح شد. به طوری که سازمان‌های بین‌المللی در این راستا تشکیل شدند. این سازمان‌ها اقداماتی برای حفظ این گونه‌ها از جمله تشکیل بانک‌های ژن گیاهی، تعیین مناطق حفاظت شده جهت حفظ ذخایر ژنتیکی و کاشت گونه‌های در حال انقراض در باغ‌های گیاه‌شناسی را پیشنهاد کردند. سازمان بین‌المللی حفاظت از طبیعت، در سال ۲۰۱۶ اعلام کرد که ۲۴۹۳ گونه گیاهی در معرض خطر انقراض هستند».
طبق این پژوهش: «گیاه آب بشقابی یکی از گیاهان ارزشمند دارویی است که دارای خواص دارویی متعددی بوده و از دیرباز برای درمان انواع بیماری‌ها استفاده می‌شده است. آب بشقابی جزء گیاهان در معرض انقراض ایران طبقه بندی شده است که بیشتر در تالاب انزلی یافت می‌شود».
گیاه آب بشقابی از گذشته‌های دور اکسیر معجزه آسای حیات نامیده شده است
نتایج تحقیقات عنوان داشته است: «گیاه آب بشقابی با نام علمی Centella asiatica از خانواده چتریان (Apiaceae) بوده و از هزاران سال پیش در کشورهای آسیای شرقی، هندوستان، چین، اندونزی، سریلانکا و جنوب آفریقا به طور سنتی استفاده شده است. در گذشته‌های دور این گیاه را اکسیر معجزه آسای حیات می‌نامیدند. در سال ۱۹۹۸در کانادا این گیاه به عنوان برجسته‌ترین دارو شناخته شد و در طول تاریخ از آن برای درمان بیماری‌هایی مانند سیفلیس، هپاتیت، زخم‌های معده، مشکلات مغزی، صرع، اسهال، تب و آسم استفاده می‌کردند.
آب بشقابی گیاهی علفی، پایا، رونده، در محل بندها ریشه زا، کرکینه پوش، نیمه آبزی و روینده در حاشیه آب است. ساقه‌ها رونده و خزنده، تقریباً در تمامی بندها ریشه‌زا، علفی، باریک، گوشتی و نرم است. برگ‌ها دارای آرایشی دسته‌ای، مدور- کلیوی شکل، کم و بیش در سطح رویی کرک‌دار، دارای ۷-۹ رگبرگ، دمبرگ هم قد پهنک یا ۵ تا ۳ بار بلندتر از آن است. گل سفید متمایل به صورتی، مجتمع در گل آذین چتری شامل ۳-۴ گل و دانه در جوانب فشرده است. زمان رویش و گلدهی این گیاه در اردیبهشت و خردادماه و زمان میوه‌دهی آن در تیر و مرداد ماه است».
پژوهشگران بیان داشته اند: «این گیاه بومی نواحی گرمسیری و در هر دو نیمکره به خصوص سریلانکا و جنوب آفریقا، جنوب شرقی آسیا، هند و قسمت‌هایی از چین و جنوب غربی دریای ایسلند، ماداگاسکار، جنوب و جنوب شرقی آمریکا، مکزیک، ونزوئلا و کلمبیا می‌روید. در نواحی مرطوب هندوستان، پاکستان، سریلانکا تا ارتفاع ۷۰۰ متری و نزدیکترین محل پراکنش این گیاه به ایران در غرب ترانس قفقاز است این گیاه نم روی (Hygrophyte) و آسیب پذیر ((Vulnerable ، با توجه به منابع معتبر، مشاهدات محققان و نمونه‌های دقیق هرباریومی تاکنون پراکنشی فراتر از محدوده تالاب انزلی برای آن گزارش نشده است. این گونه گیاهی نیازمند رویش در بخش‌های نمناک و مرطوب حواشی تالاب است.
ترکیبات گیاه شامل فلاونوییدها (کویرستین، کامپفرول)، گلیکوزیدهای مختلف، ترپنوییدها ، مادکاسسول، اسید مادکاسسیک، اسید آسیاتیک، اسید آسیاتیسنوتیک، اسید سنتلیک، اسید سنتویک، ایزو تانکونزید، اسیدهای چرب، آمینو اسیدها، فیتواسترول و تانن است».
این گیاه خواص ضد باکتری، قارچی، انعقادی، التهابی و ضد استرس دارد
این پژوهش عنوان داشته است: «در پزشکی سنتی هند، از آب بشقابی به عنوان یک تونیک مغذی یاد شده و از آن برای درمان آسم، برونشیت، ورم، پیل پایی، عفونت معده، مشکلات کلیه، جزام، بیماری‌های پوستی و التهاب میزراه استفاده می‌شود. همچنین ذکر شده است که این گیاه دارای خواص ضد باکتری، ضد قارچی، ضد انعقادی، ضد التهابی، ضد استرس، فعالیت ضد توبولوزیس و بهبود زخم است.
در طب آیورودا از این گیاه به عنوان جوان کننده و تسکین دهنده سلول‌های عصبی و مغزی، افزایش دهنده هوش، طولانی شدن عمر و بهبود حافظه استفاده می‌نمایند. در جنوب شرقی آسیا، این گیاه باعث افزایش فعالیت مثانه می‌شود و همچنین برای درمان اسهال، بیماری‌های چشم، آسم، فشار خون و التهاب نیز به کار می‌رود. در کشور فیلیپین برگ گیاه را به صورت ضماد برای زخم‌ها، بریدگی‌های خفیف و خراشیدگی به کار می‌برند. به طور سنتی در کشورهایی مانند اندونزی و شبه جزیره مالی به دو صورت خوراکی و موضعی برای بهبود زخم‌ها و همچنین از برگ‌های گیاه در درمان لکوره و تب توکسیک استفاده می‌نمایند. مصرف عصاره تیتر شده این گیاه به عنوان داروی بهبوددهنده زخم، دارای تاریخچه طولانی در اروپا است».
مطالعات جدید نشان داده است: این گیاه در از بین بردن سلول‌های تومور سرطانی در محیط کشت موثر است. در این مطالعات مشخص شده که عصاره گیاهی تغلیظ شده با متانول بر روی سلول‌های سرطانی موثر بوده و علاوه بر این اثر غیرسمی در لنفوسیت‌های نرمال انسانی از آن شناسایی نشده است. در مطالعه‌ای از عصاره تهیه شده گیاه برای بهبود و درمان کلویید، اسکارهای هیپرتروفیک استفاده شد که اثری مشابه کورتون بر روی این بیماری‌ها از خود نشان داده است. عصاره گیاه و به خصوص ترکیب آسیاتیاکوزید موجود در این عصاره در درمان اسکارهای هیپرتروفی و کلویید ارزشمند است. این ماده باعث کاهش فیبروز در زخم‌ها و در نتیجه باعث جلوگیری از تشکیل اسکار جدید می‌شود».
به طور کلی با توجه به محبوبیت این گیاه در میان مردم، تقاضا برای این گیاه را روز به روز افزایش می‌دهد. در سال‌های اخیر به دلیل بهره‌برداری نامحدود و بدون برنامه از این منبع گیاهی ارزشمند و به دلیل تقاضای روزافزون صنایع داروسازی و همچنین کشت محدود و نیز تلاش‌های ناکارآمد در احیاء این گونه گیاهی دارویی ارزشمند، ذخیره گیاهی آب بشقابی در طبیعت به طور چشمگیری کاهش یافته و در معرض خطر نابودی قرار دارد. به همین دلیل نام این گیاه در اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع ملی (IUCN) به عنوان گونه گیاهی تهدید شده و در معرض خطر به ثبت رسیده است. از این رو در سال‌های اخیر، علاقه به تکنیک‌های کشت درون شیشه‌ای (Vitro in) جهت تکثیر این گیاه ارزشمند افزایش یافته است».
منابع:
*قدیری سردرود، س و دیگران. (۱۳۹۸). «ریز ازدیادی گیاه دارویی آب بشقابی(Centella asiatica L.)». مجله پژوهش‌های گیاهی (مجله زیست شناسی ایران). جلد ۳۲. شماره ۱. صص: ۱۱-۱.
* توحید فر، م و دیگران. (۱۳۹۵). «نجات گونه‌های گیاهی در حال انقراض با استفاده از تراریخته». مجله ایمنی زیستی. شماره ۴. صص: ۳۱-۲۳.
*تقی زاده، م و دیگران. (۱۳۸۳). «بررسی گیاه دارویی آب بشقابی (Centella asiatica (L.) Urban.) ». فصلنامه گیاهان دارویی. شماره۱۲. صص: ۸-۱.
*حبیبی سیلابی، م و دیگران. (۱۳۹۸). «باززایی مستقیم گیاه دارویی آب بشقابی (Urban (.L) asiatica Centella) از طریق نوک ساقه رونده». یازدهمین کنگره علوم باغبانی ایران. صص:۴-۱.
