روابط ایران و امریکا در دوره بایدن چه روزهایی را تجربه خواهد کرد؟ خوش‌بینی توام با نگرانی؟

سینا عضدی، استاد موسسه مطالعات خاورمیانه دانشگاه جورج واشنگتن و پژوهشگر شورای آتلانتیک، در مقاله‌ای که وبسایت این شورا منتشر کرده، می‌نویسد: چهار سال «فشار حداکثری» بی‌وقفه در دوره ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ اقتصاد ایران را به مرز نابودی کشانده است، اما نتوانسته به هدف اصلی خود، یعنی بازگرداندن ایران به میز مذاکره برای رسیدن به یک توافق «بهتر» یا تبدیل جمهوری اسلامی ایران به آنچه امریکا «کشوری عادی» می‌خواند، دست پیدا کند.

در عوض، روابط ایران و امریکا ملتهب‌ترین دوران خود از زمان جنگ نفتکش‌ها در اواخر دهه ۱۹۸۰ میلادی را سپری کرد. در همین دو سال گذشته، تهران و واشنگتن دو بار تا آستانه رویارویی نظامی پیش رفته‌اند: یک بار پس از حمله ایران به یک پهپاد امریکایی در سال ۲۰۱۹ و بار دوم در واکنش به ترور سردار قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس ایران در اوایل ژانویه سال جاری میلادی. به تلافی این ترور که به دستور ترامپ انجام شده بود، ایران نیروهای امریکایی مستقر در عراق را هدف قرار داد. در دو سال اخیر، ایران توسعه برنامه هسته‌ای خود را از سر گرفته و نفوذ منطقه‌ای خود در یمن، سوریه، لبنان، افغانستان و البته عراق را به رخ کشیده است. ایران به جای «بله قربان» گفتن به امریکا، در واکنش به فشار حداکثری، سیاست «مقاومت حداکثری» را در پیش گرفته است.

دولت بایدن می‌تواند با لغو برخی تحریم‌ها علیه اقتصاد ایران و تسهیل و حمایت علنی از صادرات کالاهای بشردوستانه به ایران، تنش‌ها میان ایران و امریکا را به شکل قابل‌توجهی کم کند. همچنین انتظار می‌رود بایدن با بازگشت به رویکرد دولت اوباما، دیپلماسی چندجانبه‌ای را که منجر به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ شد، احیا کند. بایدن معتقد است ایران منطقه را «بی‌ثبات» می‌کند و نباید هیچگاه به سلاح هسته‌ای دست یابد.

در ماه سپتامبر، او وعده داد به عنوان نخستین گام برای مذاکرات بعدی، در صورت بازگشت کامل ایران به تعهدات خود، امریکا را به برجام بازگرداند. آموس هاچستن، یکی از مقامات سابق دولت اوباما، اخیرا در اظهاراتی پیش‌بینی کرد در نخستین ماه‌های ریاست‌جمهوری بایدن، یا شاهد بازگشت کامل او به برجام خواهیم بود، یا اینکه تحریم‌ها را در ازای تعلیق برخی اجزای برنامه هسته‌ای ایران که در سه سال گذشته توسعه یافته، لغو می‌کند. او نام این حالت دوم را «منهای برجام» گذاشته است.

دولت بایدن به متحدان سنتی خود یعنی انگلیس، فرانسه و آلمان و البته اتحادیه اروپا نزدیک می‌شود تا ائتلاف زمان اوباما را که برجام به لطف آن شکل گرفت، بار دیگر تشکیل دهد. در این بین، کشورهای اروپایی تلاش می‌کنند در مدت زمان باقیمانده تا تحلیف بایدن، شکاف ایجادشده با ایران را پر کنند. هایکو ماس، وزیر امور خارجه آلمان، در پیام تبریک خود به بایدن گفت: ما تنها وقتی می‌توانیم چالش‌های بین‌المللی را حل کنیم که نیروهای‌مان باهم یکی شود. او به‌طور خاص از دولت بایدن درخواست کرد از نزدیک پیگیر مساله ایران باشد.

دیگر رهبران اروپایی نیز اعلام کرده‌اند که ائتلاف میان اروپا و امریکا باید همکاری خود را احیا کند. بازگشت به رویکرد چندجانبه برای ایران می‌تواند مثل شمشیر دولبه عمل کند؛ ایران به شکل ماهرانه‌ای از اختلاف میان واشنگتن و اروپا به نفع خود استفاده می‌کرد. در عین حال، جمهوری اسلامی تلاش کرده توافق هسته‌ای را زنده نگه دارد.

با این حال، موانعی وجود دارد که مسیر بایدن برای ازسرگیری دیپلماسی با ایران را دشوار می‌کند. یکی از این موانع این است که بایدن تا انتخابات ریاست‌جمهوری ایران در سال ۱۴۰۰ وقت زیادی ندارد. حسن روحانی رییس‌جمهور ایران هفته گذشته اعلام کرد: اینک فرصتی برای دولت آینده امریکا پیش آمده است که اشتباهات گذشته را جبران کند و با احترام به قواعد جهانی، به مسیر پایبندی به تعهدات بین‌المللی بازگردد. وزیر خارجه ایران، محمدجواد ظریف نیز در مصاحبه‌ای اعلام کرد: آنچه برای ایران اهمیت دارد، رفتار کاخ سفید پس از انتخابات است، نه وعده و شعارهای آنها. ظریف همچنین با رد هر گونه مذاکره مجدد در خصوص برجام گفت: اگر می‌خواستیم بار دیگر این کار را انجام دهیم، چهار سال قبل با دولت ترامپ مذاکره می‌کردیم.

تجربه خروج امریکا از برجام با وجود پایبندی جمهوری اسلامی به این توافق باعث شده نیروهای میانه‌رو در نظام سیاسی ایران، از جمله روحانی و ظریف که مدت‌هاست خواستار روابط بهتر با امریکا هستند، تضعیف شوند.همچنین ممکن است دولت جدید امریکا تحت فشار لابی‌های عربستان سعودی، امارات و اسراییل قرار گیرد که همگی از ابتدا با برجام مخالف بوده‌اند.

طبیعی است که کشورهای خاورمیانه نسبت به همکاری دوباره ایران و امریکا نگران باشند. آنها می‌ترسند این همکاری نه تنها دشمن‌شان را قوی‌تر کند، بلکه منجر به بهبود روابط گسترده‌تر میان تهران و واشنگتن شده و اهمیت این کشورها برای امریکا را کم کند. چالش دیگری که بازگشت سریع امریکا به برجام را تهدید می‌کند، طیف گسترده‌ای از تحریم‌های جدیدی است که دولت ترامپ علیه ایران وضع کرده است. اخیرا ترامپ هجده بانک ایرانی را به منظور قطع ارتباط ایران با نظام مالی جهان به فهرست تحریم‌ها اضافه کرد و وعده داد تا آغاز دولت بعدی، مجازات‌های دیگری را نیز اعمال کند.

هدف این تحریم‌ها مشخص است: افزایش بی‌ثباتی در اقتصاد ایران و پیچیده‌تر کردن مسیر گفت‌وگو میان ایران و دولت بایدن. عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، اخیرا هشدار داد بازگشت امریکا به برجام باید با لغو همه تحریم‌های یکجانبه‌ای همراه شود که از سال ۲۰۱۷ علیه ایران وضع شده است. با این حال، بایدن این فرصت را دارد تا مسیر روابط ایران و امریکا را پس از چهار سال پرتلاطم دوباره هموار کند. در مدت زمان کوتاهی که روحانی و بایدن هر دو رییس‌جمهور هستند، ایران و امریکا باید بطور کامل به برجام پایبند بمانند، چرا که احتمال دارد دولت بعدی ایران در میز مذاکره، سختگیرانه‌تر و بدبینانه‌تر حاضر شود.

سینا عضدی، پژوهشگر موسسه مطالعات خاورمیانه دانشگاه جورج واشنگتن و شورای آتلانتیک، در مقاله‌ای که وبسایت این شورا منتشر کرده، می‌نویسد: چهار سال «فشار حداکثری» بی‌وقفه در دوره ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ اقتصاد ایران را به مرز نابودی کشانده است، اما نتوانسته به هدف اصلی خود، یعنی بازگرداندن ایران به میز مذاکره برای رسیدن به یک توافق «بهتر» یا تبدیل جمهوری اسلامی ایران به آنچه امریکا «کشوری عادی» می‌خواند، دست پیدا کند.
بایدن این فرصت را دارد تا مسیر روابط ایران و امریکا را پس از چهار سال پرتلاطم دوباره هموار کند. در مدت زمان کوتاهی که روحانی و بایدن هر دو رییس‌جمهور هستند، ایران و امریکا باید بطور کامل به برجام پایبند بمانند، چرا که احتمال دارد دولت بعدی ایران در میز مذاکره، سختگیرانه‌تر و بدبینانه‌تر حاضر شود.