عربستان چرا به دنبال گفت و گو با ایران است؟

یک مسوول بلند پایه عراقی روز یکشنبه ۲۹ فروردین در یک گفت و گوی تلفنی با روزنامه «العربی الجدید» چاپ لندن ادعا کرد: گزارش های رسانه ای درباره دیدار چند روز پیش مسوولان عربستانی و ایرانی درست و دقیق است و این دیدار در منطقه سبز بغداد و در سطح مسوولان امنیتی و با نظارت دولت عراق صورت گرفته است. پیش از این روزنامه «فایننشال تایمز» انگلیس به نقل از سه مقام آگاه نوشت: مسوولان بلند پایه ایران و عربستان پس از ۵ سال قطع روابط دیپلماتیک، برای ترمیم روابط، مذاکرات مستقیمی را انجام داده اند. برپایه اظهارات این مقامات که روزنامه فایننشال تایمز هویت آنان را فاش نکرد مذاکرات با واسطه عراق صورت گرفت و این نخستین مذاکره میان ۲ کشور از سال ۲۰۱۶ و در شرایطی انجام می گیرد که «جوبایدن» رییس جمهوری آمریکا برای از سرگیری توافق هسته ای و آرام کردن تنش های منطقه ای تلاش می کند. این مسوول آگاه در دفتر «مصطفی الکاظمی» نخست وزیر عراق که نخواست نامش فاش شود گفت این دیدار ۱۰ روز پیش در منطقه سبز بغداد صورت گرفت و «قاسم الاعرجی» مشاور امنیت ملی عراق و الکاظمی در چارچوب طرح ابتکار عملی برای ترمیم روابط بحران زده تهران و عربستان بر این روند نظارت دارند.

چرایی تلاش عربستان برای گفت و گو با ایران

با وجود اینکه طی سال های گذشته مقامات و رسانه های عربستان، همواره ایران را هدف قرار داده اند، بازهم ایران همیشه اعلام کرده است دست آن برای صلح با عربستان دراز است و حتی این کشور طرح گفت و گوی صلح «هرمز» را در این زمینه پیشنهاد داد. اما عربستان همواره طی سال های گذشته با هرگونه گفت و گویی مخالفت کرده است. اکنون در شرایطی موضوع گفت و گوی عربستان و ایران مطرح می شود که عربستان در بسیاری از پرونده های منطقه ای شکست خورده است. با وجود هزینه میلیاردها دلار از سوی عربستان در جنگ یمن هر روز یمنی ها مراکزی را در عربستان به ویژه در تاسیسات نفتی، فرودگاه ها و پایگاه های نظامی آن هدف قرار می دهند. هزینه های نظامی هنگفت سعودی ها برای خرید سلاح نتوانسته است سپری را در برابر حمله یمنی ها برای ریاض ایجاد کند. پس از راهیابی بایدن به کاخ سفید هم اوضاع برای عربستان در مقایسه با دوران «ترامپ» رییس جمهوری سابق آمریکا تغییر کرد. دولت بایدن خواستار تعلیق قرار دادهای تسلیحاتی آمریکا با عربستان، گشایش پرونده قتل «جمال خاشقچی» روزنامه نگار منتقد سعودی و پرونده های حقوق بشری شده و این مسایل به شدت سعودی ها را ناامید کرده است. تلاش بایدن برای بازگشت به توافق هسته ای و پیشرفت مذاکرات وین در این زمینه هم سبب شده است که عربستان چاره ای غیر از گفت و گو و رسیدن به تفاهم با ایران نداشته باشد.

تارنمای مرکز مطالعات سیاسی و راهبردی «الموسوعة» الجزایر در بخشی از گزارش خود درباره گفت و گوی عربستان با ایران و دلایل این موضوع نوشت: شاید نخستین دلیل این موضوع، حمله های فزاینده و موفقیت آمیز جنبش انصارالله یمن به تاسیسات صنعت نفت و گاز عربستان و زیرساخت های این کشور در بنادر، فرودگاه ها، مراکز تامین سوخت و ... است. این موضوع خشم مردمی را در عربستان به دنبال داشته و آنها خواستار انتقال فوری به سوی ابزارهای دیپلماتیک هستند. دومین دلیل هم این است که نهاد سیاسی سعودی به خوبی این موضوع را درک می کند که تکیه بر موضوع «ایران هراسی» دیگر اهمیت خود را در میان کشورهای عربی از دست داده است. این موضوع را پیش از هر چیزی در تغییر گفتمان اتحادیه عرب درباره ایران می توان مشاهده کرد که بسیار انعطاف پذیرتر شده است. تعداد حمله های مستقیم از سوی مقامات ریاض علیه تهران هم کاهش یافته است. این موضوع به دلیل این واقعیت است که عربستان اکنون بر روی ترکیه متمرکز شده است. زیرا ترکیه تلاش می کند از گروه قدرت های عادی منطقه به گروه رهبران منطقه منتقل شود. آنکارا به طور غیر رسمی تلاش می کند در مناطق حضور عربستان به ویژه در لیبی و یمن حضور داشته باشد و دشمنان یمن از جمله قطر را به سوی خود بکشاند. این موضوع خلاء خطرناکی را در ائتلاف بندی های منطقه ای ایجاد خواهد کرد. یکی دیگر از دلایل این است که از زمان ریاست جمهوری بایدن در آمریکا او درباره مسائل منطقه ای با حساسیت برخورد می کند. در دوره بایدن ائتلاف حمله به یمن به سردمداری عربستان ضعیف تر و قرار دادهای صادرات سلاح به عربستان تعلیق و دولت او خواستار فاش سازی گزارش های سری مربوط به قتل خاشقچی شده است. رویکرد کلی واشنگتن در قبال سعودی ها تغییر کرده است. همچنین هنوز هم مسائل مربوط به زیست محیطی خطرناک است شرکت آرامکوی سعودی که سود آن بخش بزرگی از بودجه عربستان را تامین می کند به دلیل نادیده گرفتن مسائل مربوط به زیست محیطی با انتقادهای گسترده ای روبرو شده و به چهره عربستان لطمه زده است. با توجه به این مسائل، عربستان تلاش می کند از طریق مذاکره با ایران به مجموعه ای از اهداف برسد که بیشتر آنها با مسائل و مشکلات امنیتی این کشور در ارتباط هستند. این کشور با این اقدام می خواهد در شرایط ناامن منطقه ای، مانع از ایجاد خلاء در سیستم امنیتی خود بشود.

گفت و گوی ایران و عربستان رمز عبور حل بحران های منطقه

برخی دیگر از تحلیلگران معتقدند: گفت و گوی ایران و عربستان، فضای مناسبی را برای حل بسیاری از مسائل منطقه‌ای فراهم می کند. در سایه معادله خروج آمریکا از افغانستان و عراق فضا برای مذاکرات فراهم تر می شود و در نتیجه آن، تفاهم هایی درباره منطقه حاصل خواهد شد.

«عبد الجلیل الزبیدی» در بخشی از گزارش خود در تارنمای الکترونیکی «رای الیوم» نوشت: اظهارات مقامات ایران و عربستان درباره آمادگی برای گفت و گو تاکتیک سیاسی نیست. این اظهارات نشان می دهد بسیاری از اختلاف آنها درباره مسائل منطقه و بحران ها در حال پایان یافتن است. نزدیک است بحران در یمن و سوریه پایان یابد. در پرونده لبنان هر دو طرف ایرانی و سعودی این موضوع را درک می کنند که انفجار اوضاع به سود هیچ طرفی نیست و باید برای جلوگیری از پیامدهای آن گفت و گو کنند. تحول مهمی که سبب می شود ایران و عربستان به گفت و گو و همکاری فراگیر منطقه ای روی آورند کاهش توجه آمریکا به منطقه است. درباره این متغیر دو طرف به این نتیجه رسیده اند که دخالت مستقیم آمریکا در مشرق عربی و به ویژه منطقه خلیج فارس در دوره های مختلف به دوری ایران و عربستان منجر شده است و عکس این موضوع هم درست است و کاهش نفوذ آمریکا سبب نزدیکی تهران و ریاض می شود.

«مسعود الفک» پژوهشگر مسائل ایران به بخش عربی شبکه «الحره» آمریکا گفت بهبود: روابط ایران با کشورهای عربی از جمله عربستان به بهبودی روابط آن با جهان عرب منتهی خواهد شد و در صورت بهبودی روابط ایران با عربستان، تهران از مبادلات تجاری، فرهنگی و تسهیل روند حج و عمره و ... استفاده خواهد کرد.

«احمد الشریفی» تحلیلگر سیاسی عراقی به روزنامه «العربی الجدید» چاپ لندن گفت: عراق از زمان دولت «عادل عبدالمهدی» تلاش می کند برای کاهش تنش میان ایران و کشورهای شورای عربی حاشیه خلیج فارس نقش بازی کند. زیرا برقراری آرامش، به نفع امنیت و ثبات عراق است. اکنون این هدف در دولت الکاظمی محقق شده است. زیرا الکاظمی به واسطه اینکه پیش از این ریاست دستگاه اطلاعات را بر عهده داشته و همواره با مسوولان امنیتی کشورهای همسایه عراق در ارتباط بوده است شاید در این پرونده شاهد موفقیت باشد. نزدیکی تهران و ریاض پیامدهای مثبتی برای داخل عراق در عرصه های مختلف به دنبال خواهد داشت. از این رو عراق مدت ها برای از سرگیری این روابط که به سود عراق و عراقی ها است تلاش می کند.

در پایان باید گفت تحلیلگران رسانه ها و اندیشکده های عربی معتقدند در صورتی که ایران و عربستان بر اصول و مبادی مشخصی از گفت و گو تکیه کنند و به تعهدات خود پایبند باشند و در راستای اعتماد سازی گام بردارند تنش ها از بین خواهد رفت. شرایط کنونی اقتضا می کند که عربستان و ایران به میز مذاکره روی آورند و کشورهای عربی هم به ویژه عراق که با هر دو طرف دارای روابط خوبی است در این زمینه نقش سازنده ای ایفا کنند. مهار تنش میان ایران و عربستان به تدریج بر دیگر بحران ها در یمن، سوریه، عراق و ... خواهد داد و این گفت و گوها رمز عبوری برای حل بحران های منطقه خواهد بود.