بحران آب در ایران؛ سال سختی پیش رو داریم| آیا آب جیره‌بندی می‌شود؟

حمیدرضا کشفی درباره وضعیت منابع آبی کشور اظهار کرد: با توجه به کاهش ۴۲ درصدی بارش‌ها نسبت به سال گذشته ورودی سد‌ها کاهش داشته و حجم ذخایر سد‌ها در برخی مکان‌ها نیز افت پیدا کرده است بنابراین حدود ۲۶۰ شهر با تنش مواجه خواهند بود و ۷۰۰۰ روستا را با تانکر سیار آبرسانی خواهیم کرد.

سال سختی پیش رو داریم

وی با بیان اینکه سال بسیار سختی به لحاظ مسائل آبی خواهیم داشت و امیدواریم که بتوانیم این مساله را مدیریت کنیم، تاکید کرد: سال گذشته ۱۷۰ شهر درگیر تنش آبی بودند که امسال به دلیل کاهش بارندگی‌ها تعداد این شهر‌ها افزایش پیدا خواهد کرد.

معاون راهبردی و نظارت بر بهره‌برداری شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور به خبرگزاری ایسنا گفته است: در سال آبی ۹۳-۹۴ تعداد شهر‌های دارای تنش آبی حدود ۳۶۰ شهر بود که طی سه سال اخیر پروژه‌های زیادی در این راستا انجام شد که مساله آبرسانی را سریع‌تر کرد و اگر آن پروژه‌ها نبود و این حجم مخزن ساخته و آن تعداد چاه حفر نمی‌شد، قطعا امسال با شهر‌های بیشتر دارای تنش آبی مواجه بودیم.

چه اقداماتی انجام شده است؟

کشفی با اشاره به اقدامات صورت گرفته برای مقابله با این شرایط، گفت: در شهر‌های اولویت دار در شش محور اقدام به انجام عملیات کردیم که شامل، اصلاح و بازسازی و ارتقای تجهیزات سامانه ها، ارتقای کیفی آب در مکان‌هایی که تامین آب به لحاظ کمی مشکل ندارد، پایدارسازی برق، تکمیل طرح‌های نیمه تمام، حفر و تکمیل چاه و ساخت مخزن می‌شود.

به گفته وی، بخش زیادی از این طرح‌ها شروع شده و به بهره برداری رسیده است و بخشی که باقی مانده نیاز اعتباری دارد که اگر ۷۰۰۰ میلیارد تومان از پیوست بودجه تخصیص یابد، می‌توانیم این طرح‌ها را تا شروع اول تابستان به بهره برداری برسانیم.

کلان شهر‌ها دچار تنش آبی می‌شوند؟

معاون راهبردی و نظارت بر بهره‌برداری شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور با اشاره به وضعیت منابع آبی در کلان شهر‌های کشور نیز، گفت: در برخی از کلان شهر‌ها با کمبود منابع آبی مواجهیم، به طور مثال در سیستان و بلوچستان امسال تنها شاهد پنج میلیمتر بارندگی هستیم و این در حالی است که سال گذشته میزان بارندگی در این منطقه ۱۱۰ میلی متر بوده است به همین دلیل در زابل، زاهدان برای تامین آب دچار مشکل هستیم لذا تلاش شده تا برخی از پروژه‌ها برای بهبود شرایط وارد مدار شوند.

کشفی ادامه داد: هفته گذشته یک آب شیرین کن با ظرفیت ۱۰ هزار مترمکعب در شبانه روز را در زاهدان وارد مدار کردیم، در اصفهان وضعیت سد چندان مطلوب نیست، سامانه دوم آبرسانی را پیگیری میکنیم که تا اواسط خرداد وارد مدار شود و بتوانیم بخشی از کمبود را از آن طریق جبران کنیم. زمانی که وضعیت سد زاینده رود خوب نباشد، تعداد زیادی از شهر‌ها همچون یزد و شهر‌های مسیر از این مساله متاثر می‌شوند.

وی با اشاره به اهمیت مدیریت مصرف در این بخش‌ها گفت: ما نیز با مدیریت فشار و اقدامات دیگر سعی بر مدیریت این مساله داریم و امیدواریم که با همکاری مشترکان با مشکل جدی مواجه نشویم و بتوانیم پیک را بدون مشکل پشت سر بگذاریم.

کدام شهر‌ها با مشکلات جدی مواجه خواهند شد؟

معاون راهبردی و نظارت بر بهره‌برداری شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور با بیان اینکه برای تمام شهر‌ها پروژه‌ها و برنامه‌های متعددی برای گذر از بحران در نظر گرفته شده است، اظهار کرد: طبق برآورد‌های صورت گرفته در تبریز، اصفهان، یزد، آبیک در قزوین، بوشهر، زهدان، جنوب فارس میزان تنش آبی بیشتر خواهد بود، اما در حال تلاش هستیم تا به صورت سر به سر تولید و مصرف را جلو ببریم، اما در کل ۱۵ درصد کاهش تولید خواهیم داشت.

شاهد افت فشار آب خواهیم بود

وی با بیان اینکه قاعدتا در برخی از شهر‌ها برای جلوگیری از جیره بندی با تنظیم و مدیریت فشار این مساله را حل کنیم، گفت: امسال هیچ برنامه‌ای برای جیره بندی در نظر گرفته نشده است و امیدواریم این اتفاق نیز نیفتد.

بحران آب زیرزمینی و سال آبی جاری در ایران

مهدی زارع نیز در یادداشتی در اعتماد نوشته است: با وقوع سیلاب‌های بهار ۱۳۹۸، متوسط بارندگی‌های کشور در سال آبی ۹۸- ۹۷ به ۳۴۲ میلی‌متر رسید که رکورد پربارش‌ترین سال را در ۵۰ سال گذشته زد. هرچند در سال آبی بعدی ۹۸-۹۹ با میزان بارش ۳۱۷ میلی‌متر باز هم نسبت متوسط ۵۰ ساله (حدود ۲۵۰ میلی‌متر) بیشتر بود. در سال آبی جاری بارش‌ها با کاهش محسوسی مواجه شده و متوسط بارش (مهر ماه ۹۹ تا پایان شهریور ۱۴۰۰) کمتر از متوسط ۵۰ ساله پیش‌بینی شده است. قائم‌مقام وزیر نیرو در سال ۱۳۹۵ اعلام کرد: در دهه‌های پیش مطابق آمارها، کشور ما از ۱۳۰ میلیارد مترمکعب منابع آب زیرزمینی برخوردار بود، اما در ۲۰ سال گذشته منابع آب تجدیدشونده به ۱۱۰ میلیارد مترمکعب و در ۶ سال گذشته به کمتر از ۱۰۰ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. سرانه مصرف آب شرب در شهر تهران ۲۴۰ لیتر بر ثانیه در شبانه‌روز به ازای هر نفر است. این سرانه در کشور ۱۷۰ لیتر بر ثانیه است. سرانه مصرف شهر تهران در تابستان تا ۳۱۰ لیتر بر ثانیه در شبانه‌روز نیز می‌رسد. شهر تهران به طور متوسط روزانه ۳۷ هزار لیتر بر ثانیه آب مصرف می‌کند که این رقم در تابستان به بیش از ۴۴ هزار لیتر بر ثانیه خواهد رسید. درصد سهم آب زیرزمینی در حجم آب شیرین بدون یخچال دنیا بیش از ۹۶ درصد و در حد ۸.۳ میلیون کیلومتر مکعب است. منابع آب زیرزمینی غیرقابل تجدید حدود ۱.۵ میلیون کیلومتر مکعب هستند. امروزه با برداشت جهانی ۷۰۰ - ۶۰۰ کیلومتر مکعب در سال، آب‌های زیرزمینی به بیشترین استخراج شده ماده جهان تبدیل شده است. در سطح جهان زندگی بیش از ۲ میلیارد نفر به این کار وابسته است. حدود ۶۰ درصد از آب‌های زیرزمینی برداشت شده در کشاورزی استفاده می‌شود. بقیه تقریبا به طور مساوی بین بخش‌های داخلی و صنعتی تقسیم می‌شود.

آب‌های زیرزمینی تنها منبع آب آشامیدنی در مناطق خشک و سفره‌های زیرزمینی عمیق تنها منبع قابل استفاده در برابر خشکسالی، سیل، سونامی و سایر مخاطرات طبیعی است. آب زیرزمینی یک عامل تسهیل‌کننده بزرگ برای تحولات اجتماعی و اقتصادی است. ۷۰ درصد از منابع آب آشامیدنی اتحادیه اروپا و ۸۰ درصد منابع آب روستایی در جنوب صحرای آفریقا به آب زیرزمینی بستگی دارد. ذخیره سالانه و فصلی آب زیرزمینی فعلی به میزان بارندگی در سال‌های گذشته بستگی دارد. هنگامی که میزان بارندگی روندی نزولی دارد، روند نوسانات ذخیره آب زیرزمینی بیشتر تحت اثر بارش قرار می‌گیرد. علاوه بر روند زمانی، الگوی شاخص پوشش گیاهی به میزان تغییرات ذخیره آب زیرزمینی بستگی دارد. کمترین میزان شاخص پوشش گیاهی در حوزه‌های آبریز مرکزی ایران در سال ۱۳۹۵ همزمان با کمترین میزان ذخیره آب و میزان شارژ زیرزمینی (۲۷ تا ۳۶ سانتی‌متر) بوده است. تخلیه سریع سفره‌های زیرزمینی در سراسر جهان موجب نگرانی فزاینده‌ای شده است. ایران کشوری است که در طول تاریخ به منابع آب زیرزمینی متکی بوده است. توسعه، در دهه‌های اخیر با کاهش تدریجی سطح آب سفره‌های زیرزمینی روبه‌رو شده است. در سراسر کشور سیاست‌های بهره‌برداری از آب زیرزمینی و اقدامات برای کنترل برداشت تا حد زیادی بازیابی نشده‌اند. برداشت بیش از حد از آب زیرزمینی در ایران نشان می‌دهد که چگونه فن سالاری حاکم، سیاستگذاری کوتاه‌مدت و قانونگذاری عوام‌گرایانه با یکدیگر مرتبط هستند. در ایران استفاده از آب‌های زیرزمینی بر پایه سوءمدیریت در سطح ملی و برداشت بیش از حد در سطح محلی انجام شده است.

در بسیاری از مناطق ایران، فشار توسعه کشاورزی باعث کمبود آب‌های سطحی شده است. رشد تقاضای سالانه برای تأمین آب باعث ایجاد برخی مشکلات زیست محیطی شده است، زیرا نفوذ کافی آب به سفره‌های زیرزمینی وجود ندارد که باعث افزایش مداوم ارتفاع سطح مخزن آب زیرزمینی شود. بیشتر سفره‌های زیرزمینی در ایران تحت اثر فعالیت‌های انسانی قرار دارند و کاهش برداشت انسان می‌تواند به تغییر رژیم در برخی از سفره‌های آب زیرزمینی کمک کند. به دلیل برداشت بیش از حد منابع آب زیرزمینی در بسیاری از سفره‌های زیرزمینی مهم داخل ایران، فرونشست زمین با سرعت‌های مختلفی اتفاق می‌افتد. فرونشست با میزان حدود ۱۰ سانتی‌متر در سال در محدوده سمنان رخ می‌دهد. مناطقی با نرخ فرونشست زیاد بین شهرک صنعتی و شهر سمنان در ناحیه میزان بالای افت آب زیرزمینی قرار دارند. به دلیل برداشت شدید آب زیرزمینی در نتیجه صنعتی شدن و شهرنشینی، حداکثر افت سالانه سطح آب زیرزمینی با ۱۲۳ سانتی‌متر در سال شناسایی شده است. بر پایه آنکه گسل‌های فعال در نزدیکی سکونتگاه‌های مهم ایران -مانند سمنان- وجود دارند، تغییرات مکانیکی در اثر افت سطح آب زیرزمینی و فرونشست زمین می‌تواند به تحریک لرزه‌خیزی در گسل‌های همان منطقه (مانند سمنان) بینجامد.

ازسوی دیگر با توجه به شکنندگی اکوسیستم‌های خشک و افزایش جمعیت سمنان، افزایش جمعیت در چنین پهنه‌هایی با افزایش معرضیت جمعیت آسیب‌پذیر و درنهایت به به افزایش ریسک در این نواحی می‌انجامد. تنوع آب و هوا ممکن است با خشکسالی مکرر هیدرولوژیکی به دلیل تغییر الگو و شدت بارش، اضافه آب آب زیرزمینی را تحت‌تاثیر قرار دهد و درنتیجه باعث اضافه برداشت آب زیرزمینی شود. علاوه بر این، اثرات انسانی (به عنوان مثال افزایش استفاده از آب به دلیل رشد جمعیت، شهرنشینی و تغییر کاربری اراضی) وضعیت را تشدید کرده و اثر‌های اضافه برداشت را تشدید می‌کند. مدیریت انطباقی منابع آب که در برنامه‌های حاکمیت جامع منابع آب باید قرار گیرد تا فرصت‌هایی را برای کاهش اثر فشار‌های انسانی بر منابع آب زیرزمینی فراهم کند.