فرونشست زمین در ایران ۱۴۰ برابر حد بحران

فرونشست می تواند در اثر پدیده های طبیعی زمین شناسی مانند زمین لرزه، انحلال سنگ های گچی، نمكی یا آهكی، آب شدن یخ ها و حركت آرام پوسته و خروج گدازه از پوسته جامد زمین یا فعالیت های انسانی مانند معدنكاری، برداشت سیالات زیرزمینی مانند آب های زیرزمینی، نفت یا گاز ایجاد شود، اما به گفته كارشناسان، كاهش شدید سطح آب های زیر زمینی در نتیجه برداشت های بی رویه، مهمترین دلیل فرونشست زمین در ایران است.

زمانی كه یك سفره آبی زیر زمینی خالی می شود زمین آن قسمت مانند اسفنجی كه آب آن كشیده شده جمع می شود و در آن بخش از زمین حفره ای ایجاد می شود كه دیگر حتی با تزریق آب نیز قابل برگشت نیست در واقع آن بخش از زمین دیگر مرده به حساب می آید.

بالاترین ركورد فرونشست دركره زمین 32 سانتیمتر متعلق به ایالت نیومكزیكو بود؛ ایران در مدت 18 سالی كه از قرن 21 می گذرد 2 بار این ركورد را یكی در سال 2010 در تهران با 36 سانتیمتر و بار دوم در سال 2015 بین دشت فسا و جهرم با 54 سانتیمتر شكست.

محمد درویش عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها ، مراتع و آبخیزداری كشور روز یكشنبه گفت: فرونشست زمین ناشی از نبود تعادل بین تغذیه و برداشت از سفره های آب زیر زمینی است كه رخ می دهد؛ تقریبا دو سوم كل دشت های كشور دشت های ممنوعه اعلام شدند و متاسفانه در بخش قابل توجهی از این دشت ها میزان تراز منفی آبخوان ها به بیش از 2 متر در سال رسیده است.

وی افزود: بخش های بزرگی در استان های مركزی به همراه استان های شرقی در این موقعیت بسیار دشوار قرار دارند؛ یعنی استان های تهران، قزوین، مركزی، اصفهان، فارس، كرمان، بخش شمالی سیستان و بلوچستان، بخش های شمالی هرمزگان، بخش های عمده ای از خراسان های رضوی، شمالی، جنوبی و بخش هایی از همدان به شدت درگیر پدیده فرو نشست هستند.

كارشناس و فعال محیط زیست ادامه داد: البته به صورت نقطه ای هم شاهد بروز این پدیده هستیم، به عنوان مثال در منطقه آبی بیگلو در استان اردبیل پدیده فرونشست زمین رخ داده است یا در خان میرزا در استان چهارمحال و بختیاری و در دشت بروجن هم با این پدیده روبرو هستیم.

درویش گفت: به طور كلی بدترین وضعیت را در كشور استان فارس دارد كه تقریبا تمام تالاب ها و دریاچه های خود را از دست داده و بیشترین نشست زمین نیز طبق گزارش سال 1395 سازمان زمین شناسی در فاصله بین دشت فسا و جهرم رخ داده كه میزان آن به 54 سانتیمتر در سال می رسد.

وی اظهار كرد: در جنوب تهران در شهریار هم این رقم 36 سانتیمتر است، در منطقه معین آباد ورامین 25 سانتیمتر، در بخش هایی از دشت توس در جنوب مشهد مساله بسیار چشمگیر است و رقم به 18 تا 20 سانتیمتر می رسد؛ در بخش هایی از استان یزد در فاصله اردكان - میبد شكاف های بزرگی دیده می شود، در جنوب اصفهان در پارك ملی كلاه قاضی یك شكاف عظیم ایجاد شده كه نشاندهنده افت شدید سفره های آب زیر زمینی است، طولانی ترین شكاف را در دشت نیشابور در بخش های شرقی - غربی و شمالی - جنوبی داریم كه نشاندهنده بهره برداری بیش از حد از سفره های آب زیر زمینی است طول این شكاف ها حدود 30 كیلومتر است.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها، مراتع و آبخیزداری كشور افزود: همچنین بیشترین تعداد فرو نشست ها در دشت میناب داریم كه باعث شد تعداد قابل توجهی از نخل ها كه زمانی 8 میلیون نفر بود خشك شود و مهاجرت اتفاق بیفتد، بسیاری از مردم از روستاهای اطراف میناب مانند چلوگاومیشی مهاجرت كردند.

مدیركل پیشین دفتر مشاركت‌ های مردمی سازمان محیط زیست گفت: علاوه بر این فرو نشست ها ی بزرگی در دشت فامنین و كبودرآهنگ در استان همدان رخ داده است اما بزرگترین فرونشست در كشور در جنب روستای 'مهدی آباد آیژ' در فاصله شهرهای فسا و استهبان است كه ناشی از افت شدید آبهای زیر زمینی است.

درویش اظهاركرد: اكنون در دشت مرودشت نزدیك تخت جمشید زمین به شدت در حال نشست است حتی بیم حادثه برای گردشگران وجود دارد، نقش رستم در حال آسیب دیدن جدی است و كامیون های زیادی خاك را به سمت آنها حمل می كنند تا این فرو نشست ها را پر كنند.

**نقش جزایر حرارتی در بروز فرو نشست

درویش درباره ایجاد جزایر حرارتی و نقش آنها در بروز فرو نشست ها گفت: جزایر حرارتی باعث می شوند تا ظرفیت گرمایی ویژه منطقه كاهش و تفاوت دمای شب و روز افزایش یابد و منطقه به سمت بیابانی شدن پیش رود؛ با افزایش نیاز به اقلام زراعی آب بیشتری نیز باید در اختیار بخش كشاورزی قرار گیرد كه با این روند یعنی سطح سفره های آب زیر زمینی پایین تر می رود و در نهایت فرونشست زمین اتفاق می افتد.

وی افزود: البته بروز جزایر حرارتی متاثر از تردد بیش از حد وسایل موتوری و مصرف سوخت های فسیلی است كه در اطراف كلانشهرها در حال ایجاد شدن هستند.

درویش با اشاره به مصرف بیش از حد سوخت در ایران گفت: در دنیا هیچ جامعه ای وجود ندارد كه به اندازه ایران سرانه بنزین آن تا این حد بالا باشد، جمعیت ما 80 میلیون نفر است اما روزانه به طور متوسط 81 میلیون لیتر بنزین مصرف می كنیم در صورتی كه تركیه كه تعداد خودروهای شخصی آن یك و نیم برابر بیشتر از ایران است كمتر از 8 میلیون لیتر در روز بنزین مصرف می كند، در واقع مصرف بیش از حد سوخت یكی از مولفه های گرم شدن و جزیره گرمایی شدن است كه در كلانشهرهایی مانند تهران، اصفهان، تبریز، مشهد، شیراز، اراك و اهواز شاهد ایجاد آن هستیم.

*** طرح آبخیزداری ناموفق در انجام رسالت خود

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها مراتع و آبخیزداری درباره نقش اجرای طرح آبخیزداری در حفظ منابع آبی گفت: آبخیزداری اگر به مفهوم كاهش سرعت روان آبها و هرزآبها باشد كار مفیدی است اما در طرح آبخیزداری افراط می كنیم.

وی افزود: در واقع در ارتفاعات اقدام به ساخت سدهای كوچك با هدف مهار روان آبها كرده ایم اما این روش نقض غرض است زیرا عملا سبب می شود تا بخش بزرگی از پوشش گیاهی منطقه وسیعی از یك بخش كوهستانی به زیر آب برود؛در حالی كه با اجرای این طرح فقط می توانستیم 'گابیون بندی' كنیم در واقع فقط باید كاری كنیم تا با ایجاد موانع فیزیكی مجال دهیم تا پوشش گیاهی در اراضی پرشیب دوباره رشد كند و با كاهش سرعت روان آبها، مجال فرو رفتن در زمین را به دست آورند.

درویش ادامه داد: البته كارهای خوبی مثلا در بالادست سد كرج انجام شده است اما متاسفانه در برخی جاها كارهای افراطی عجیب و غریبی انجام دادیم؛ مثلا در بالادست سد سفید رود خطاهای فاحشی مرتكب شدیم كه نرخ فرسایش را افزایش داد و یا در استان مركزی با عملیات افراطی آبخیزداری به خشك شدن قنوات و تالاب میقان كمك كردیم.

*** راهكار

درویش با اشاره به اینكه مهمترین راهكار در راستای حفظ منابع آبی، ایجاد انگیزه در مردم برای صرفه جویی در مصرف آب است، گفت:ایرانی ها در مصرف منابع آبی در بخش های مختلف شرب ، كشاورزی و صنعت بیشتر از متوسط جهانی آب مصرف می كنند.

وی افزود: به عنوان مثال فولاد مباركه اصفهان برای اینكه دمای آهن را از 450 درجه به 50 درجه برساند تا بتواند فولاد تولید كند هر ساعت هزار متر مكعب آب شیرین مصرف می كند در صورتی كه متوسط این رقم 10 متر مكعب در ساعت است، در بخش كشاورزی برای هر هكتار 10 هزار متر مكعب آب مصرف می كنیم در صورتی كه متوسط این رقم در دنیا زیر 5 هزار متر مكعب است حتی در برخی از مناطق كشور مانند خوزستان برای نیشكر تا 35 هزار متر مكعب در هكتار آب مصرف می كنیم.

كارشناس و فعال محیط زیست تاكید كرد: هیچ فرد یا نهادی مخالف صنعت یا كشاورزی نیست اما باید كاری كنیم تا ارزش نهاده هایی مانند آب واقعی شود تا در آن صورت كشاورزان و صنعتگران به صرافت استفاده بهینه از این منابع بیافتند.

درویش اظهار كرد: چرا فولاد مباركه تلاش نمی كند تا مصرف آب را به 10 متر مكعب كاهش دهد، چون آب را تقریبا رایگان به دست می آورد و می گوید چرا برای تحقیقات هزینه كنم، یا چرا كشاورز تلاش نمی كند آب كمتری مصرف كند چون آب عملا مفت در اختیارش قرار می گیرد، اگر قرار بود قیمت واقعی آب حساب شود در شرایط فعلی منابع آبی، باید یك كیلو خیار بالای 120 هزار تومن تمام می شد در این صورت همه در صدد مصرف صحیح منابع آبی بر می آمدند.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها مراتع و آبخیزداری تاكید كرد: قوانین بازدارنده و حمایت كننده نداریم و تمام اینها باعث می شود تا انگیزه لازم برای استفاده درست از منابع آبی فراهم نشود، در كنار آن اگر سازمان های متولی آب در استان ها و شهرها تصمیم بگیرند با كمك شهرداری ها شرط پایان كار واحدهای آپارتمانی را داشتن كنتور جداگانه آب برای هر واحد قرار دهند، افراد انگیزه لازم برای صرفه جویی در مصرف آب را پیدا می كنند، اینها كارهای ساده ای است كه دولت ها به راحتی می توانند انجام دهند.

درویش با تاكید بر اینكه دولت ها باید نشان دهند كه بحران آب واقعا جدی است گفت: یك سوم از آبی را كه با این هزینه های گزاف تصفیه می كنیم به علت فرسودگی لوله ها در شبكه شهری از دست می دهیم و به علت اهمیت موضوع دولت باید آنرا اعلام كند تا این نقص برطرف شود، یا باید نشان دهد اگر آب كم است دیگر در شهرهایی مانند تهران، اصفهان، كرمان و یزد چمن و گل های زینتی كاشته نمی شود بلكه گونه های درختی كه نیازی به آبیاری نداشته باشند كاشته می شوند.

وی اظهار كرد: اگر این اتفاق بیفتد مردم هم بحران آب را جدی می گیرند آنوقت است كه می توانیم شاهد حل بحران آب در كشور باشیم. چرا باید برای تامین انرژی در كشور از نیروگاه های حرارتی كه به شدت آب بر هستند استفاده كنیم، چرا باید سدهای غرقابی داشته باشیم، در حالی كه به راحتی و بدون مصرف آب با استفاده از پنل ها خورشیدی و یا انرژی باد برق تولید كنیم با این كار می توانیم آب را ذخیره و از منابع آب حفاظت كنیم.