پشت پرده کمبود سرم
بیش از یک و ماه نیم از شروع پیک پنجم کرونا می‌گذرد و داروخانه‌ها همچنان شاهد صف‌های طولانی همراهان بیماران کرونایی هستند که در کنار استرس سرنوشت بیمارشان، باید اضطراب کمبود سرم و دارو را هم به دوش بکشند. امتداد این وضعیت درحالی است که در روزهای اخیر مرتب از سوی مسئولان اعلام می‌شود که کمبودها در حوزه دارو و سرم رفع شده است.
اما سیدعلی فاطمی، نایب‌رئیس انجمن داروسازان ایران اوضاع را طور دیگری شرح می‌دهد: «اخیرا مدیرکل امور دارو در سازمان غذا و دارو اعلام کرده که مشکل داروهای کرونا را تا ۳ روز دیگر حل می‌کنیم و ۱۸۰۰ داروخانه در سراسر کشور به‌عنوان داروخانه‌های منتخب توزیع داروهای بیماران مبتلا به کرونا اعلام شدند که ۴۰۰ مورد آنها در تهران بودند. از این ۱۸۰۰ داروخانه بیشتر داروخانه‌های بیمارستانی و شبانه‌روزی که کنار مراکز سرپایی کرونایی هستند، داروها را آن هم به میزان محدود دریافت کرده‌اند و بسیاری از داروخانه‌های روزانه حتی سرم ساده را هم دریافت نکرده‌اند.»
نایب‌رئیس انجمن داروسازان ایران در این میان تأکید می‌کند که بر اثر بروز کمبود سرم در کشور، فقط بیماران سرپایی مبتلا به کرونا نیستند که در مقطعی از زمان با چالش کمبود سرم دست و پنجه نرم می‌کنند، بلکه در این مدت بیمارانی که شیمی‌درمانی می‌کنند یا بر اثر سوختگی، تصادف و گرمازدگی آسیب می‌بینند نیز به‌خاطر نبود سرم با مشکل مواجه شده و حتی جان خود را از دست می‌دهند.
قیمت سرم در بازار سیاه از ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار تومان
هر چند که مسئولان سازمان غذا و دارو اعلام می‌کنند که مسئله کمبود دارو و سرم رفع شده است، اما همچنان مسئولان درمانی در نقاط مختلف کشور نسبت به کمبودها معترض هستند؛ ازجمله سیدذاکر سعیدی‌نژاد، رئیس بیمارستان شهیدجلیل یاسوج که ۳۰ مرداد ماه به ایسنا گفته است: «وضعیت و مصرف خیلی از مواد موردنیاز بیماران کرونایی ازجمله سرم و دارو خوش‌بینانه نیست و حتی بحرانی است؛ درصورتی که وضعیت به این شکل پیش برود در آینده شاهد موج بدتر و فوتی‌های بیشتر خواهیم بود.»
البته مسئولان وزارت بهداشت این کمبودها را قبول ندارند؛ علیرضا رئیسی، سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا روز شنبه ۲۳ مرداد در یک برنامه تلویزیونی در حالی گفت که «براساس گزارش سازمان غذا و دارو ما اکنون کمبودی در ارتباط با دارو و سرم نداریم» که فردای آن، رحمت‌الله نوروزی، عضو مجمع نمایندگان استان گلستان در حاشیه جلسه علنی مجلس در جمع خبرنگاران اذعان کرد که «بیمارستان‌ها جایی برای بستری ندارند و با کمبود دارو و سرم مواجهیم.»
بررسی‌های میدانی و اظهارات بیماران در مرداد نشان می‌داد که قیمت سرم در بازار سیاه به ۱۰۰ هزار تومان و در برخی موارد به ۲۰۰ و حتی ۴۰۰ هزار تومان هم رسیده و حتی خانواده‌هایی که نمی‌خواستند یا نمی‌توانستند بیماران خود را در بیمارستان بستری کنند و درمان‌شان را در منزل پیگیری می‌کردند، با تزریقات‌چی‌هایی مواجه شدند که برای تزریق سرم در منزل حداقل ۲۰۰ هزار تومان مطالبه می‌کردند.
با وجود این هزینه‌های بالا و مختل یا کم‌کیفیت شدن درمان بیماران به‌خاطر دسترسی سخت به سرم، رئیس سندیکای صاحبان صنایع داروهای انسانی ایران از پایان چالش کمبود سرم در شهریورماه خبر داده و می‌گوید: «تولیدکننده‌های سرم بدون تعطیلی و به‌صورت ۳ شیفت کار می‌کنند و در شهریورماه با افزایش یک میلیونی تولید سرم در شرکت ثامن و همچنین فعال شدن دوباره کارخانه شهیدقاضی که بیش از ۵ماه تعطیل شده بود، میزان تولید ماهانه سرم در کشور به ۱۶.۵ میلیون سرم در ماه خواهد رسید.»
پشت پرده کمبود سرم چیست؟
اما ریشه‌یابی و واکاوی پشت پرده کمبود سرم در کشور کمک می‌کند تا نه‌تنها در شرایط سخت پیک پنجم کرونا که در موقعیت‌های سخت‌تر هم درمان بیماران به‌خاطر موارد ساده‌ای مانند سرم معطل نماند. محمدرضا شانه‌ساز، رئیس سازمان غذا و دارو و مدیران این سازمان در پی بروز کمبود سرم در کشور اعلام کردند که در پی تعطیلی یکی از کارخانه‌های تولیدکننده عمده سرم، به‌دنبال برنامه‌ریزی برای واردات بوده‌اند که با نامه مخالفت‌آمیز و فشار تولیدکننده‌های داخلی سرم برای پرهیز از واردات مواجه شده و از این‌رو برنامه‌های خود برای واردات را متوقف کرده‌اند. البته این مسئولان پس از بروز مشکل و کمبود سرم، ناگاه به فکر واردات افتاده‌اند؛ به‌طوری که سیدحیدر محمدی، مدیرکل امور دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو اعلام کرد که از سه‌شنبه ۱۲ مرداد مجوز داده تا واردات سرم به اندازه نیاز یک ماه از هند و ترکیه صورت گیرد.
این در حالی است که به اذعان فعالان صنعت دارو از ۲ ماه قبل از این تصمیم، علامت‌های چالشی شدن سرم در کشور دیده می‌شد؛ ازجمله این که نازی ناصری، رئیس روابط‌عمومی انجمن داروسازان استان خراسان رضوی به‌عنوان استانی که شرایط سختی را در پیک پنجم می‌گذراند، ۱۳مردادماه با رسانه‌ها گفت‌وگو کرده و با تأکید بر اینکه مشکلات جدی در زمینه سرم داریم، گفته بود: «از حدود ۲ ماه قبل سرم سهمیه‌بندی شده بود و تنها تعداد محدودی به داروخانه‌ها ارائه می‌شد، اما در یک هفته تا ۱۰ روز اخیر سرم کاملا تمام‌شده و فقط به بیمارستان‌ها ارائه می‌شود.»
اذعان فعالان عرصه سلامت به قابل پیش‌بینی بودن کمبود سرم در کشور، سیدحیدر محمدی، مدیرکل دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو را واداشت تا بالاخره در نشستی خبری بگوید: «ما کمبود سرم را پیش‌بینی می‌کردیم؛ البته نه به این شدت؛ زیرا افزایش مصرف ۸ برابری سرم برایمان قابل پیش‌بینی نبود.» شانه‌ساز، رئیس سازمان غذا و دارو نیز افزایش ۱۰ برابری مصرف رمدسیویر ظرف ۷۲ ساعت در پیک پنجم کرونا را عامل افزایش غیرقابل پیش‌بینی مصرف سرم به این اندازه می‌داند. محمد عبده‌زاده، رئیس سندیکای صاحبان صنایع داروهای انسانی ایران در واکنش به توجیه‌های روسای سازمان غذا و دارو در زمینه غافلگیری برای تامین سرم، می‌گوید: «این که ۴ تولیدکننده داخلی سرم نامه زده‌اند که از واردات سرم جلوگیری شود، برطرف‌کننده مسئولیت‌های سازمان غذا و دارو در حوزه برنامه‌ریزی برای جلوگیری از به‌وجود آمدن کسری دارو و سرم نیست. وضعیت دسترسی به سرم در کشور را می‌شد بدون واردات هم ساماندهی کرد. حتی اگر واردات هم صورت نمی‌گرفت، سازمان غذا و دارو می‌توانست موجودی‌هایی را که از سرم در کشور داشتیم، مدیریت کند. مصرف سرم به‌خاطر کرونا نوسان دارد. برقرار کردن تعادل بین تولید و مصرف سرم جزو وظایف سازمان غذا و داروست.»
او افزود: «پیش‌بینی مصرف، برنامه‌ریزی برای تولید یا واردات، ایجاد دپوی استراتژیک در دانشگاه‌های علوم‌پزشکی و مراکز درمانی مرجع، همچنین نظارت و مدیریت نحوه توزیع و عرضه دارو جزو شرح وظایف و اختیارات سازمان غذا و داروست و لازم است به فوریت و با بسیج امکانات و کمک گرفتن از صاحب‌نظران حوزه تولید، توزیع و عرضه، شرایط مدیریت بهینه دسترسی مردم به سرم فراهم شود.»
سیدعلی فاطمی، نایب‌رئیس انجمن داروسازان ایران نیز در ریشه‌یابی دلایل مواجه شدن با کمبود سرم تزریقی در کشور به همشهری توضیح داد: «مشکلاتی که کشور در حوزه تامین سرم دارد، به‌طور مطلق ناشی از برنامه‌ریزی غلط و اشتباهات سازمان غذا و دارو بوده است. کارخانه شهید قاضی در تبریز، بیش از یک‌سوم سرم موردنیاز کشور را تولید می‌کند که از ۵اسفندماه ۱۳۹۹ اجازه تعطیلی این کارخانه را برای ارتقای خطوط تولید آن از وزارت بهداشت گرفتند. چرا وزارت بهداشت با تعطیلی این کارخانه موافقت می‌کند وقتی می‌بیند که کشور با شرایط ناپایدار به لحاظ میزان مبتلایان به کرونا مواجه است و فصل گرما هم پیش روست و لازم است کسری سرم از طریقی جبران شود؟»
راهکار برای تکرار نشدن کسری‌های دارویی چیست؟
پروین صالحی، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی درباره کمبود سرم در کشور می‌گوید: «در برخی بخش‌ها شاید کمبود دارو وجود داشته باشد و حتی چند روز قبل کمبود سرم قندی و نمکی در کشور داشتیم، اما با تقویت شرکت‌های داخلی و وارداتی که داشتیم این کمبودها مرتفع شد. در حوزه دارو مشکل اصلی، نحوه توزیع داروست که باید درست شود.»
فعالان صنعت دارویی کشور معتقدند که جلوگیری از تکرار کمبود سرم و دارو مستلزم توجه به اصل داشتن ذخایر استراتژیک دارویی در کشور است. فاطمی، نایب‌رئیس انجمن داروسازان ایران در این‌باره می‌گوید: «دارو یک کالای حیاتی به‌حساب می‌آید و باید حداقل به اندازه ۳ ماه نیاز کشور، ذخایر استراتژیک برای همه داروها ازجمله سرم داشته باشیم تا اگر به هر دلیلی هیچ‌کسی تولید نکرد یا امکان واردات وجود نداشت، تامین دارو از محل ذخایر استراتژیک ممکن شود. در کشورهای دیگر اصلا این ذخایر در آمار موجودی‌های کشور نمی‌آید و در انبارهایی خاص نگهداری می‌شود. اتفاقا این کار باید با نظارت مستقیم خود دولت که در قبال جان مردم مسئول است، انجام شود. اما در ایران متأسفانه ذخایر استراتژیک به این نحو جدی گرفته نمی‌شوند و مدیریت بحران در این زمینه نداریم.» سیدعلی فاطمی در ارائه راهکارهای خود می‌افزاید: «مهم‌ترین انتظار ما این است که در دولت جدید نقش انجمن‌های صنفی و تخصصی جدی گرفته شود. از وزیر بهداشت آینده انتظار می‌رود که گزارش‌گیری درباره نحوه عملکرد زیرمجموعه‌های خود را از انجمن‌های مردم‌نهاد و غیردولتی بخواهد؛ به‌عنوان مثال از انجمن‌های فعال در حوزه دارو بپرسد که آیا سازمان غذا و دارو کار خود را درست انجام می‌دهد؟ اما متأسفانه در کشورمان از همان فردی که خطا کرده است، گزارش‌گیری می‌شود و خطاکار هم همیشه دنبال توجیه می‌رود.»
ماجرای رسوب ۵۰۰ هزار عدد سرم در گمرک تهران
کمبود سرم و پرواز قیمت این قلم دارویی ساده که به یک تراژدی برای بیماران مبتلا به کرونا و سایر بیماران تبدیل شده است، در حالی است که رسوب بیش از ۲۵۰ تن سرم معادل ۵۰۰ هزار عدد سرم در گمرک تهران منجر به فاسد شدن آن شده است؛ هر چند که این میزان سرم حدود ۳ درصد از نیاز کشور در یک ماه را تشکیل می‌دهد، اما بی‌اعتنایی به ترخیص آن، علامت سؤال و تعجب بزرگی در برابر عملکرد دستگاه‌های مسئول در اوضاع بحرانی می‌گذارد. رسوب این محموله سرم در پی انتشار تصاویری در فضای مجازی فاش شد که اخبار ساعت ۲۰:۳۰ هم آن را پخش کرد. پس از آن مجتبی توانگر، نماینده تهران در مجلس اعلام کرد که با پیگیری‌های او مشخص شده این سرم‌ها در انبارهای گمرک تهران دپو بوده و رسوب کرده است. سپس مهرداد جمال‌ارونقی، معاون امور گمرک درباره ماجرای رسوب این حجم سرم در گمرک تهران مجبور به توضیح شد.
او در این‌باره گفته است: با مراجعه به انبارهای واقع در گمرک تهران، مقادیر زیادی سرم وارداتی ۵۰۰ میلی‌لیتری، تولید کشور آلمان، متعلق به یکی از شرکت‌های داروسازی کشور با تاریخ تولید ۲۰۱۶ و تاریخ انقضای ۲۰۱۹ شرکت BRAUN آلمان مشاهده شد که در ۲ انبار سرپوشیده از انبارهای عمومی رسوب کرده است. در این خصوص بلافاصله مراتب به وزارت بهداشت منعکس و مقرر شد مرجع مزبور در این خصوص بررسی و نتیجه را اعلام کند تا مشخص شود آیا این سرم‌ها می‌توانند هم‌اکنون مصرف ثانویه‌ای داشته باشند یا خیر یا باید نسبت به از بین بردن آنها اقدام شود. معاون گمرک ایران همچنین میزان سرم‌های وارد شده ظرف چند روز گذشته از کشور ترکیه را بیش از ۱۲۸ کامیون با ارزشی بیش از ۳ میلیون و ۸۴۳ هزار و ۸۸۲ یورو عنوان کرد و افزود: بیش از ۹۵ درصد سرم‌های وارداتی به گمرکات تهران و فرودگاه امام خمینی (ره) به‌صورت حمل یکسره و فوراً ترخیص شده است.
