ایران و آمریکا در آستانه توافق هسته‌ای؟
در حالی که به نظر می‌رسد دور هشتم مذاکرات احیای برجام در شهر وین با نوعی پیشرفت در گفتگو‌ها همراه بوده، هفته پیش از این و همزمان با دومین سالگرد ترور سردار سلیمانی، حملات علیه منافع ایالات متحده در عراق و سوریه شدت گرفته است. نزدیکتر شدن ایران و آمریکا به توافقی پیرامون بازگشت به تعهدات منطبق بر برجام از سویی و بالا گرفتن مناقشات و تهدیدات علیه مواضع آمریکا در منطقه باعث شده که این پرسش به میان آید که آیا این دو مسئله قادر به تحت الشعاع قرار دادن یکدیگر نخواهند بود.
به همین بهانه، فرناز فصیحی و لارا جیکز، خبرنگاران نیویورک تایمز، با انتشار یادداشتی با عنوان «هم زمان با تبادل تهدیدات، آمریکا و ایران به یک توافق هسته‌ای نزدیکتر می‌شوند» با مرور آخرین تحولات مرتبط با این موضوع به بررسی این مسئله پرداخته اند.
تهدید در حین توافق
ایران و ایالات متحده اخیرا، همزمان با مذاکرات دیپلماتیک برای احیای برجام، درگیر شدت گرفتن یک سری از تهدید‌های هشداردهنده شده اند. روز شنبه، مجلس ایران به تلافی ترور دو سال پیش سردار قاسم سلیمانی، توسط نیرو‌های آمریکایی، تحریم‌هایی عمدتا نمادین را علیه ۵۱ شخصیت آمریکایی، که بسیاری از آن‌ها از مقامات برجسته سیاسی و نظامی بودند، به دلیل «تروریسم» و «نقض حقوق بشر» اعمال کرد.
در واکنش به این مسئله، جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی ایالات متحده، هشدار داد اگر ایران به هر آمریکایی، از جمله هر یک از ۵۱ نفری که تحریم شده اند، حمله کند، با «عواقب شدید» مواجه خواهد شد.
در همین شرایط مقامات آمریکایی [طی هفته گذشته]عموماً در ارزیابی خود از وضعیت مذاکرات وین بسیار محتاطانه عمل کرده اند. این درحالی است که خبرگزاری رسمی ایرنا گزارش داد، در همان روزی که ایران چنین تحریم‌هایی را صادر کرد، علی باقری کنی، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای کشور، گفته اختلافات در توافق به شکل مشهودی در حال کاهش است و مذاکرات رو به جلو پیش می‌رود.
اراده به توافق در عین سرسختی در دادن امتیاز
اقدامات نمادین از قبیل تحریم افراد و صدور بیانیه‌های تندوتیز، در طول روابط درازمدت و پرآشوب تهران و واشنگتن چیز جدیدی نیست. اما تحرکات اخیر قابل توجه است، زیرا در حین مذاکراتی صورت می‌گیرد که هر دو طرف می‌خواهند با موفقیت به پایان برسد، و در عین حال به نظر می‌رسد هیچ کدام حاضر به دادن امتیازات قابل توجهی نیستند.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا در سال ۲۰۱۸ از توافق هسته‌ای خارج شد و تحریم‌های اقتصادی سختی را اعمال کرد که بخش عمده‌ای از درآمد‌های نفتی و معاملات مالی بین‌المللی ایران را قطع کرد. ترامپ ادعا می‌کرد هدفش از تحت فشار قرار دادن ایران برای رسیدن به توافقی فراتر از برنامه هسته‌ای این کشور، محدود کردن موشک‌های بالستیک و تجدیدنظر در فعالیت‌های منطقه‌ای ایران است. دولت بایدن در ابتدا می‌خواست به توافق اولیه بازگردد و در عین حال از طرح ترامپ در مورد موشک‌ها و سیاست‌های منطقه‌ای پیروی می‌کرد، اما اکنون نشان داده است که بازگشت به توافق برجام را بدون پیوند زدن آن به این مسائل می‌پذیرد.
ایرانی‌ها نیز به نوبه خود تاکید دارند که تنها به دنبال احیای توافق اولیه هستند، اما در ابتدا خواستار لغو تمامی تحریم‌های اعمال شده در دوره ترامپ و تضمین عدم خروج رئیس‌جمهور آینده آمریکا از توافق شدند. اما به نظر می‌رسد با جلو رفتن مذاکرات در وین، تهران این خواسته‌ها را تعدیل کرده است.
انگیزه‌های قوی طرفین برای احیای برجام
علیرغم تمام موضع گیری‌های اخیر، هر دو طرف انگیزه‌های قوی برای رسیدن به توافقی دارند که باعث احیای برجام شود.
دولت بایدن، به ویژه پس از خروج آشفته از افغانستان، به یک موفقیت در حوزه سیاست خارجی نیاز دارد و البته اذعان می‌کند که حل و فصل دیپلماتیک را به یک بن بست هسته‌ای که رویارویی نظامی منجر شود، ترجیح می‌دهد. ایران نیز که از سیاست فشار حداکثری سال‌های ترامپ جان سالم به در برده، مایل است از درگیری اجتناب کند، تحریم‌ها را کاهش دهد و اقتصاد بیمار خود را احیا کند.
به نظر می‌رسد رهبر جمهوری اسلامی ایران در سخنرانی روز دوشنبه خود با بیان اینکه «گفتگو و مذاکره با دشمن در مقاطع خاص به معنای تسلیم شدن نیست»، به نوعی به طور غیرمستقیم مجوز مذاکره با آمریکا را داده باشد.
اجتناب از نشان دادن ضعف در مذاکرات
با این حال، هیچ کدام از طرفین نمی‌خواهند به این دلیل که بیش از حد مشتاقِ دستیابی به توافق به نظر برسند، از خود ضعف نشان دهند.
به گفته علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران: «به نظر می‌رسد ایران تحت پوشش ادامه روند دیپلماسی در حال خرید زمان است... [در طول مذاکره]باید چیزی هم داد، در غیر این صورت، ما واقعاً در مسیر برخورد هستیم.»
تهدید به انتقام و قصاص
درگیری اخیر بین تهران و واشنگتن به مراسم بزرگداشت سردار سلیمانی در دومین سالگرد ترور او توسط ایالات متحده مرتبط است. در سخنرانی‌های در طول مراسم، مقامات ایرانی تهدید کردند -با وجود تلافی جویی از طریق حمله موشک‌های بالستیک به تاسیسات نظامی آمریکا در عراق تنها پنج روز پس از عملیات ترور- از مقامات آمریکایی انتقام خواهند گرفت.
به گفته ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور محافظه کار ایران، دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق و مایک پمپئو، وزیر امور خارجه او، باید در دادگاهی بی طرف محاکمه و قصاص شوند. او هشدار داد در غیر این صورت مردم انتقام خود را خواهند گرفت. سرلشکر اسماعیل قاآنی، فرمانده نیروی قدس هم، در این مراسم هم تهدیدات گسترده تری را مطرح کرد. او در این سخنرانی گفت: «هر جا که لازم باشد زمینه انتقام از آمریکایی‌ها را از درون خانه‌های خودشان و با افرادی از کنار دست خودشان فراهم می‌کنیم بدون این که ما حضور داشته باشیم».
شدت گرفتن حملات در عراق و سوریه
همزمان با برگزاری برنامه‌های سالگرد در ایران و عراق، بر شدت حملات علیه منافع ایالات متحده در عراق و سوریه افزوده شد. به گفته ارتش عراق و یک مقام آمریکایی، طی یک دوره چهار روزه، یک سری حملات راکتی و پهپادی علیه یک پایگاه نظامی آمریکا در غرب عراق و محل زندگی کارکنان وزارت خارجه در فرودگاه بغداد صورت گرفت. رهبری ائتلاف ضد داعش مستقر در بغداد را بر عهده داشت که خواست نامش فاش نشود، زیرا او مجاز به صحبت علنی نبود.
به گفته یکی از مقامات ائتلاف ضدداعش به رهبری ایالات متحده مستقر در بغداد، پدافند هوایی ایالات متحده همه موشک‌ها و پهپاد‌هایی را که به سمت پایگاه و تأسیسات وزارت خارجه در بغداد هدف گرفته بودند را قبل از اینکه بتوانند آسیبی وارد کنند، سرنگون کردند. همچنین ائتلاف تحت رهبری ایالات متحده که به صورت کم سابقه‌ای ادعا کرده مسئولیت این حملات بر عهده ایران است، اعلام کرد یک پایگاه کرد‌های سوریه تحت رهبری مستشاران آمریکایی در شمال شرق این کشور مورد هدف حملات توپخانه‌ای قرار گرفته است.
خوش بینی همزمان با شدت گرفتن درگیری‌ها
با این حال، همزمان با شدت گرفتن چنین حملاتی، مقامات ایرانی دیدگاه خوش بینانه شگفت انگیزی را از مذاکرات در وین ابراز می‌کردند -و این در حالی بود که وزارت امور خارجه ارزیابی سنجیده تری ارائه می‌داد. از جمله این که یکی از مشاوران وزارت امور خارجه ایران گفت که معتقد است می‌توان پیش از اواسط فوریه، مصادف با سالگرد انقلاب، به توافق رسید.
دو نفر از افراد آگاه به مذاکرات به نیویورک تایمز گفته اند مذاکره‌کنندگان جدید ایرانی- که حسن روحانی را به خاطر نرمش بیش از حد به شدت مورد انتقاد قرار داده بودند- با موافقت با پیش‌نویس توافقی که با تیم روحانی تنظیم شده بود، امتیاز مهمی برای پیشبرد امور دادند.
بر اساس آن توافق، ایالات متحده همه تحریم‌های مغایر با توافق هسته‌ای را لغو می‌کند (در حالی که تحریم‌های مربوط به حقوق بشر و سایر موضوعات را حفظ می‌کند) و ایران به تعهدات فنی خود در رابطه با برنامه هسته‌ای خود بر اساس معاهده قدیمی بازمی‌گردد. با این حال نکات حل تشده مهمی همچنان باقی مانده است، مانند اینکه تحریم‌ها چه زمانی و در ازای چه اقدامات خاصی از سوی ایران برداشته می‌شوند و در واقع هنوز یک جدول زمان بندی که ترتیب مراحل را مشخص می‌کند، تدوین نشده است.
چشم انداز محتاط‌تر واشنگتن
با این حال به نظر می‌رسد چشم انداز واشنگتن محتاط‌تر از چشم انداز تهران بوده است. دو مقام ارشد وزارت امور خارجه با اشاره به پیشرفت اندک مذاکرات گفته اند تنها اندکی جلوتر از جایی قرار داریم که مذاکرات در ژوئن متوقف شده بود. اما هر دو مقام بدون پرداختن به جزئیات تاکید کردند که هنوز اختلافات عمده‌ای پا برجاست و صبر وزارت امور خارجه در حال تمام شدن است.
به عقیده علی واعظ در حالی که ایالات متحده هنوز می‌تواند وعده لغو تحریم‌های بیشتری را به ایران بدهد، مقامات در تهران نتوانسته‌اند مذاکره‌کنندگان غربی را متقاعد کنند که در مورد پایبندی کامل به برجام جدی هستند. با این حال او معتقدست وقتی دو طرف به دنبال یک راه حل هستند، پس شکی در جدی بودن مذاکرات وجود ندارد.
از سوی دیگر، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، به طور ضمنی تائید کرده که ممکن است ایران تقاضای اولیه خود را برای لغو همه تحریم‌های اعمال شده در دوره ترامپ، از جمله تحریم‌های مربوط به حقوق بشر، تجدیدنظر کند. با این حال امیر عبداللهیان هفته گذشته در مصاحبه‌ای با الجزیره گفته که در این مرحله در وین، ایران به دنبال حذف تحریم‌های مغایر با توافق هسته‌ای اولیه و در آینده به دنبال حذف کامل تحریم‌ها است.
