دلایلی که کشور به سمت شرایط سخت و بحرانی آبی رفته است
دکتر علی بیت اللهی عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت و گو با ایسنا، با بیان اینکه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۲ روز ۲۲ مارس(دوم فروردین) را روز جهانی آب نامگذاری کرده است، گفت: شعار سال ۲۰۲۲ روز جهانی آب، (GROUNDWATER - MAKING THE INVISIBLE VISIBLE)، "آب های زیرزمینی، آشکارکردن آنچه که نهان است" انتخاب شده است و برای ما که با بحران آب و کسری فزاینده مخازن آب های زیرزمینی مواجه هستیم و با افت مستمر سطح آب سفره های زیرزمینی پدیده "فرونشست زمین" را در گستره سرزمینی خود، تجربه می کنیم، بس مهم و شایان توجه ویژه است.
وی با بیان اینکه"شعار امسال روز جهانی آب به نظر من شعار گویایی برای بیان وضعیت آب های زیر زمینی و چگونگی مدیریت منابع آبی در کشور است، اظهار کرد: آب‌های زیرزمینی و کیفیت و کمیت و روند تغییرات آن، آشکارا، عیان کننده میزان توجه ما به حفظ محیط زیست است. آب‌های زیرزمینی و وضعیت آن، گویای نحوه رعایت الگوی مصرف، میزان صرفه جوئی و درجه اهمیت ما به این مایه حیات است. روند تغییرات کیفیت و کسری مخزن آب‌های زیرزمینی در کشور، آئینه تمام نمای پیروی ما از الگوی توسعه پایدار است و به طور کلی و در یک عبارت ساده که جامعه جهانی به آن توجه کرده است، آب های زیرزمینی، آشکار کردن آنچه که نهان است، خواهد بود.
بیت اللهی با اشاره به وضع بحرانی آب در کشور خاطر نشان کرد: این بحران شامل ۴ حیطه عمده "کمیت آب"، "کیفیت آب"، "محیط زیست" و "مدیریت و سیاست زدگی آبی" است. تغییرات اقلیمی و خشکسالی های ممتد، استفاده بی‌رویه منابع آبی سطحی، افت سطح آب‌های زیرزمینی، و کاهش حداقل ۵۰ درصدی رواناب ها در کشور نسبت به متوسط درازمدت آن (از حدود ۸۰ میلیارد مترمکعب به حدود ۴۵ میلیارد مترمکعب و کاهش بارش حدود ۱۱ درصدی در همین دوره) و سیاسی کردن موضوع فنی و کارشناسی آب از جمله شاخص هائی است که "بحران آب" را در ایران زمین را به وجود آورده است.
این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تاکید بر اینکه کاهش حجم آب های زیرزمینی کشور که از سال ۱۳۵۵ در کشور به طور محسوس شروع شده با گذشت ۴۵ سال، میزان کسری آن به ۱۳۵ کیلومترمکعب رسیده است، ادامه داد: افت سطح آب در تمامی حوضه‌های آبریز کشور محسوس و به تبع آن "فرونشست زمین" در تمامی استان‌های کشور در حال رخ دادن است. نسبت به سال ۱۳۵۵ و دهه ۵۰، تعداد چاه‌های آب در ایران بیش از ۱۷ برابر شده است و از ۴۵ هزار حلقه به بیش از ۸۰۰ هزار رسیده است.
وی اضافه کرد: با افت سطح آب های زیر زمینی، این آب‌ها از اعماق تحتانی‌تر استحصال می‌شود جائی که بدلیل شوری و ملحیت بالا، آب سنگین تر قرار دارد، چنین امری باعث شده است که EC متوسط آب‌های زیرزمینی کشور در مدت ۴۰ سال اخیر از ۲۳۰۰ میکروموس بر سانتی‌متر به دو برابرمقدار متوسط قبلی خود یعنی به بیش از ۴۵۰۰ برسد. تعداد دشت‌های ممنوعه و بحرانی از ۲۲ دشت در سال ۱۳۴۵ به ۴۰۵ دشت ( ۲۷۰ دشت ممنوعه و ۱۳۵ دشت ممنوعه بحرانی، گزارش شرکت مدیریت منابع آب فروردین ۱۳۹۸) در آخر سال ۱۳۹۷ شده است.
به گفته وی پیش بینی می شود که برداشت سالانه ۵۰ میلیارد متر مکعبی آب زیرزمینی که ۸۹ درصد آن در کشاورزی است، تعداد دشت های ممنوعه و بحرانی در کشور را به طور مستمر بیشتر و شامل کلیه دشت های کشور خواهد شد.
بیت اللهی با اشاره به اثرات فرونشست زمین در کشور، یادآور شد: اثرات کاهش منابع آبی سطحی و زیرزمینی در ۴۵ سال گذشته، افت سطح آب زیرزمینی و فرونشست زمین، کم‌آبی و خشکی رودها، افت کیفیت آب‌های زیرزمینی، افزایش هزینه استحصال آب، خشکی دریاچه‌ها و تالاب‌ها، بیابان‌زایی، فرسایش خاک، ریزگردها بیکاری کشاورزان و کاهش قدرت خرید آنها، مهاجرت به شهرها و توسعه حاشیه‌نشینی و بروز منازعات آبی است.
وی ادامه داد: با اینکه براساس آمار و اطلاعات رسمی بخش آب کشور کاهش بیش از ۵۰ درصدی روان آب های کشور و ۱۳۵ کیلومترمکعب کسری مخزن آب های زیرزمینی وضعیت آبی کشور را با بحران مواجه ساخته است، با وجود این، مکانیابی صنایع آب در نواحی خشک و نیمه خشک کماکان اجرا می شود، کشت محصولات آب بر در استان های با مشکل کم آبی ادامه دارد و توسعه کشت گلخانه‌ای تنها بین ۱۵ تا ۲۰ درصد از مقدار مساحت پیش بینی شده تحقق پیدا کرده است ضمن آنکه روند مسلوب المنفعه کردن چاه‌های غیرمجاز به دلیل مشکلات اجرایی و حقوقی و اجتماعی آن کند بوده و کماکان به دلیل نیاز به آب شرب و در برخی مناطق دیگر حفر چاه، کف شکنی و نیز حفر چاه غیرمجاز انجام می شود.
بیت اللهی با بیان اینکه تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها در دشت هایی که امکان اجرائی کردن آنها را داریم به طور محسوس عملیاتی نشده است، اضافه کرد: بهره وری آب کماکان نازل و سیاست‌های مصرف آب در تولید انواع محصولات با بازدهی محصولات منطبق نیست و آب مجازی و اهمیت آن در کشور بطور شایسته مورد توجه قرار نگرفته و محصولات آب‌بر با هزینه کمتر از آب شیرین زیرزمینی صادر می‌شود که باید میزان تقریبی پرت ۳۰ درصدی محصولات و هدر رفت منابع آب زیر زمینی بسیار بالا را نیز بر آن اضافه کرد.
به گفته وی، شیوه های آبیاری هدرده آب، کشت محصولات آب بر، تبخیر بیش از ۳ برابری نسبت به متوسط جهانی و بارندگی کمتر از یک سوم متوسط جهانی و فرونشست زمین در تمامی استان های کشور، همه و همه بیانگر شرایط سخت و سنگینی است که الزام اجرای برنامه سختگیرانه مدیریت منابع آب کشور را گوشزد می کنند.
