٢٠ سال چشم‌انتظار یک معجزه
«دستانی لرزان و چشمانی گریان دارند. مرتب به دستبندهای آهنین روی دست‌شان نگاه می‌کنند. این آخرین بار است که دست‌هایشان این دستبندها را لمس می‌کند. قرار نیست پای چوبه دار بروند، قرار است به جای مرگ، پیش خانواده‌هایشان برگردند، در جامعه بمانند، نفس بکشند و زندگی کنند. سال‌های طولانی حبس در سلول‌هایشان، امید را از آنها گرفته بود. حتی حالا هم که مامور دستبند را باز می‌کند، باز هم با بهت نگاه می‌کنند، با گریه. نمی‌دانند چه بگویند. خودشان را مثل مردان اصحاب کهف می‌دانند که بعد از سال‌های طولانی قرار است وارد جامعه شوند. دو نفرشان بعد از ٢١ سال و یک نفر هم بعد از ٢٤ سال قرار است به جای اعدام، به زندگی بازگردند. خیرین، سرپرست دادسرای جنایی پایتخت و گروه یاران نجات مستقر در دادسرای جنایی، ناجی این مردان اعدامی شده‌اند؛ آنهایی که در پرونده‌های جداگانه چندین سال پیش دست به قتل زدند.
در یکی از این پرونده‌ها داماد و برادرزن دست به جنایت زدند و هر دو قرار بود اعدام شوند اما با کمک خیرین نجات یافتند. ٢٨ اسفند سال ٧٩ این قتل رقم خورد. این دو اعدامی نام‌شان در لیست افراد نجات‌یافته قرار گرفت و صبح چهارشنبه آزاد شدند. بهزاد یکی از این دو زندانی است؛ مرد میانسالی که حالا برای اولین بار می‌تواند نوه‌اش را در آغوش بگیرد. روزی که به زندان رفت هنوز نوه‌ای نداشت ولی حالا دختری ١٨ساله در مقابلش ایستاده و او را پدربزرگ صدا می‌زند. بهزاد نمی‌تواند جلوی اشک‌هایش را بگیرد. وقتی دستبند آهنین از روی دست‌هایش برای همیشه باز می‌شود، اول دخترش را در آغوش می‌گیرد.
برای خودم سنگ قبر خریده بودم
با گریه نوه‌اش را بغل می‌کند و از روزهای دلتنگی‌اش در زندان می‌گوید؛ از همان روزهایی که هیچ امیدی برای بازگشت به زندگی نداشت؛ روزهایی که برای خودش سنگ قبر خرید، چون امیدی برای زنده‌ماندن نداشت اما حالا از روی خانواده‌اش خجالت می‌کشد: «زمانی که به زندان رفتم، دخترم ١٨ سال داشت و تازه ازدواج کرده بود اما حالا دخترش ١٨ ساله است. اصلا روی برگشتن به خانه‌ام را ندارم. از خانواده‌ام، از دخترم خجالت می‌کشم ولی با این حال خوشحالم. تنها رویای من این بود که برای یک شب هم که شده، در کنار خانواده‌ام بخوابم. صبح بیدار شوم، برایشان نان بخرم و در کنار هم صبحانه بخوریم. اگر همین فردا بمیرم، دیگر ناراحت نمی‌شوم، چون به آرزویم رسیدم و یک شب در کنار خانواده‌ام بودم.»
با گریه ادامه می‌دهد: «دستانم خالی است. هیچ چیز ندارم و باید فعلا سربار خانواده‌ام باشم. از آنها خجالت می‌کشم. کاش خدا به من عمری بدهد تا بتوانم این همه محبت را جبران کنم. قرار است با کمک یک خیّر در مغازه‌ای کار کنم. شاید بتوانم لطف بقیه را جبران کنم. اگر کمک خیرین و خانواده‌ام نبود، الان من زنده نبودم.»
هنوز هم بهت‌زده‌ام
دختر بهزاد هم دست کمی از پدرش ندارد. بر دستان پدر بوسه می‌زند. هنوز هم باور ندارد که بالاخره بعد از ٢١ سال می‌تواند پدرش را به خانه ببرد، با او زندگی کند، در کنار شام بخورد و میز صبحانه بچیند.
دختری که خودش به‌تنهایی سال‌ها به دنبال پرونده پدرش بود تا شاید بتواند او را آزاد کند ولی او هم دیگر ناامید شده بود: «زمانی که پدر و دایی‌ام آن مرد را کشتند، تازه سه ماه بود که برادرم را از دست داده بودیم. حال روحی خیلی بدی داشتیم. ٢٩ اسفند سال ٧٩ بود که این اتفاق افتاد. از آن زمان تا الان خودم به‌تنهایی به دنبال پرونده پدرم بودم. می‌دانستم جرم بدی مرتکب شده ولی نمی‌توانستم از او دست بکشم. کسی را هم نداشتم که به من کمک کند. دو عمو داشتم که آنها نیز فوت کردند. شوهرم هم اجازه نمی‌داد به دنبال کارهای پدرم بروم. من به خاطر پدرم از شوهرم جدا شدم. مادرم هم که ١٠ سال بعد از زندانی‌شدن پدرم از او جدا شد.»
اشک شوق برای آزادی پدر
این زن ادامه می‌دهد: «در این مدت خیلی سختی کشیدم. حتی زمانی که باردار بودم هم پدرم را تنها نگذاشتم. مرتب به دنبال کارهایش بودم. تک‌تک این اتاق‌ها را بارها رفتم و آمدم. در این راه خیلی هزینه کردم. سندگذاری‌های زیادی کردم که پولم را خوردند. ماشینم را فروختم، پول پیش خانه‌ام را دادم. هر چه داشتم پرداخت کردم تا پدرم آزاد شود اما دیگر امیدم را از دست داده بودم. پارسال بود که دیگر هیچ امیدی برای زنده‌ماندن پدرم نداشتم. ما سه خواهریم که فقط من به دنبال کارهای پدر بودم. دو خواهر دیگرم هم خسته شده بودند و هر کس به دنبال زندگی خودش بود.»
هنوز هم وقتی صحبت از آزادی پدرش می‌شود، برق شادی در چشمانش موج می‌زند. این زن می‌گوید: «سال گذشته خانم افسون علیمرادیان، یکی از اعضای صلح و سازش مستقر در دادسرای امور جنایی پایتخت، با من تماس گرفت. او گفت می‌خواهند دنبال کارهای پدرم باشند تا او را آزاد کنند. ناامید بودم. به آنها گفتم دیگر خسته شده‌ام. آنها هم گفتند تو فقط همراه ما باش! شب جمعه هفته گذشته بود که به من خبر دادند پدرم آزاد می‌شود. وقتی خبر دادند تا نیم‌ساعت بهت‌زده به دیوار خیره شده بودم. بعد از آن، فقط اشک ریختم. به زندان رفتم. دور زندان می‌چرخیدم و به همه می‌گفتم که پدرم بعد از ٢١ سال آزاد شده است.»
او ادامه می‌دهد: «روز شنبه بود که به پدرم خبر دادم آزاد می‌شود. امیدی نداشت. خوشحال هم نشد. می‌گفت این بار هم نمی‌شود ولی حالا دیگر باورش شده که قرار است به خانه برگردد. آن قدر خوشحالم که نمی‌دانم حالم را چگونه توصیف کنم. تازه می‌توانم غذا بخورم، راحت بخوابم. در این مدت ٢١ سال خواب و خوراک نداشتم. هیچ غذایی برایم مزه نداشت. خواب راحت نداشتم اما می‌دانم که امشب بهترین شب زندگی‌ام خواهد بود و بهترین غذا و بهترین خواب را خواهم داشت.»
مانند اصحاب کهف
سرنوشت‌شان را مانند اصحاب کهف می‌داند که بعد از این همه سال قرار است به جامعه برگردند. می‌خواهد پسرش را غافلگیر کند؛ پسری که زمان دستگیری‌اش سه سال داشت اما حالا سرباز است. هنوز نمی‌داند که پدرش بعد از ٢١ سال آزاد شده است. عباس به همراه بهزاد در اسفند سال ٧٩ دست به قتل زده بود. حالا هر دو با هم قرار است پیش خانواده‌هایشان برگردند. عباس درباره روزهای حبس به «شهروند» می‌گوید: «آن زمان ٣٤ ساله بودم که به زندان رفتم. حالا ٥٦ سال دارم. در این مدت هیچ امیدی به زندگی نداشتم. مرتب کابوس اعدام می‌دیدم. دلم می‌خواست هر چه زودتر بمیرم. چند بار هم دست به خودکشی زدم که موفق نبودم. خسته شده بودم. وقتی به زندان رفتم پسرم سه ساله بود، حالا به سربازی رفته. خانواده‌ام به او خبر آزادی‌ام را ندادند. می‌خواهند وقتی از سربازی برگشت، او را غافلگیر کنند.»
عباس از آرزوهایش می‌گوید: «چون به زندگی امید نداشتم، آرزوهایم هم نابود شد ولی حالا که می‌خواهم به آغوش جامعه بازگردم، دوباره برای خودم رویابافی می‌کنم. دوست دارم همه چیز را جبران کنم. دلم می‌خواهد اول از همه پسرم را ببینم، بعد سر خاک پدر و مادرم بروم و بعد از آن هم به مشهد و پابوس امام رضا (ع) بروم. بعد از آن هم کار کنم و کمی از محبت‌های خانواده‌ام را جبران کنم؛ خانواده‌ای که در این سال‌ها تنهایم نگذاشتند. خودم فکر می‌کنم که حالاحالاها زمان ببرد تا بتوانم به زندگی عادی بازگردم. سرنوشت ما مثل اصحاب کهف است. زمانی که من زندانی شدم هزار تومان پول زیادی بود اما حالا پول خرد هم محسوب نمی‌شود.»
ماجرای گروه‌های صلح و سازش
قاضی محمد شهریاری، سرپرست دادسرای جنایی تهران، در به سرانجام رسیدن این سه پرونده نقش بسیار زیادی داشته است. اگر این سه نفر حالا طعم آزادی را چشیده‌اند، به دلیل کمک‌های این قاضی و بقیه خیرین بوده است.
شهریاری درباره جزییات بخشش و آزادی این سه زندانی گفت: «اولین زندانی مردی مجهول‌الهویه و کر و لال است. او خانواده‌ای ندارد. ٢٤ سال پیش دست به قتل زد و در این مدت هم کسی را نداشت که پرونده‌اش را پیگیری کند. همه ما و خیرین خانواده او هستیم. قرار است بعد از آزادی از زندان به کمک یک نیکوکار در شهر مشهد مشغول به کار شود. این خیّر محل اسکان هم در اختیار این زندانی قرار می‌دهد تا بعد از آزادی با مشکلات دیگری مواجه نشود. دو زندانی دیگر با هم نسبت خویشاوندی دارند. آنها نیز ٢١ سال قبل مردی را به قتل رساندند و از آن زمان تاکنون در زندان بوده‌اند. در نهایت با تلاش خیرین و گروه یاران نجات (گروه صلح یاران) مستقر در دادسرای جنایی تهران و خانم فراهانی، بازیگر، و همچنین با حمایت و کمک‌های مردم این افراد آزاد شدند. ما توانستیم وجه‌المصالحه‌ای را که خانواده‌های دو قربانی پرونده خواسته بودند، فراهم کنیم و امروز شاهد آزادی این سه نفر باشیم.»
شهریاری در ادامه صحبت‌هایش گفت: «درباره دو زندانی دیگر که با هم خویشاوند هستند، باید بگویم که آنها نزد خانواده‌هایشان بازمی‌گردند. همچنین یکی از خیران قرار است مغازه‌ای برای آنها در نظر بگیرد تا هر دو بتوانند بعد از آزادی در آنجا مشغول به کار شوند. در حد همان هزار تومان‌هایی که مردم برای این کار خیر کمک می‌کنند، بستری برای آزادی این محکومان می‌شود. قانون تکلیفی بر دوش ما قضات گذاشته است، آن هم این است که در راستای صلح و سازش برای نجات زندانیان اعدامی تلاش کنیم؛ چرا که موضوع اعدام حساس‌تر از بقیه جرایم است. سعی کرده‌ایم از ابتدای کارمان تاکنون، در زمینه صلح و سازش تلاش کنیم. این تلاش‌ها همچنان ادامه دارد. همکاران‌مان در اجرای احکام دادسرا سال‌هاست که برای جلب رضایت خانواده‌های اولیای دم تلاش می‌کنند و از یک سال گذشته نیز واحدی در دادسرا در این زمینه تشکیل دادیم که معروف به گروه صلح یاران است. این گروه خودشان قبلا در فضای مجازی فعالیت داشتند، اما بعد از آن همکاری بیشتری با دادسرا کردند.
همچنین در کنار این گروه، گروه‌های صلح و سازش در واحدهای مددکاری زنان رجایی‌شهر نیز وجود دارد که با دادسرا همکاری می‌کنند. هر فردی ممکن است این اتفاق برایش رخ دهد. این افراد خطاهایی کردند که می‌تواند قابل بخشش باشد. برای همین از ورزشکاران و هنرمندان هم می‌خواهیم که در این زمینه به ما کمک کنند تا بتوانیم برای جلب رضایت قدم‌های بزرگ‌تری برداریم. در یک سال گذشته با کمک خیرین و تلاش همکاران و گروه صلح یاران دادسرا توانستیم برای ٥٠ متهم به قصاص رضایت بگیریم. آنها آزاد شدند. تعدادی از آنها در آستانه سال نو آزاد شدند.»
