پیشنهاد تدوین سند جامع علوم پایه

سازمان‌ آموزشی،‌ علمی ‌و ‌فرهنگی ‌ملل ‌متحد (یونسکو) با هدف توجه بیشتر به اهمیت و نقش علوم پایه در درک و حل چالش‌های اجتماعی، فنی و علمی کشورهای جهان، در چهلمین کنفرانس خود که در نوامبر سال ۲۰۱۹ برگزار شد، سال ۲۰۲۲ را سال «بزرگداشت علوم پایه برای پیشرفت پایدار» نامید. از این‌رو، مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری با دعوت از صاحب‌نظران این حوزه نشستی را با عنوان «بررسی فرصت‌های علوم پایه برای پیشرفت پایدار ایران» برگزار کرد تا به تبیین ابعاد این موضوع با هدف دستیابی به راهبردهای عملی برای توسعه پایدار ایران از منظر علوم پایه بپردازد.

در ابتدای این نشست که دکتر محمدجواد لاریجانی رئیس پژوهشگاه دانش‌های بنیادی- مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات- دکتر محمدمهدی طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی، دست‌اندرکاران ستاد ملی سال بین‌المللی علوم پایه برای پیشرفت پایدار و جمعی از صاحبنظران حوزه علوم پایه حضور داشتند، دکتر محمدصادق خیاطیان، رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک، ضمن خیرمقدم به مدعوین جلسه به تشریح فلسفه برگزاری این نشست پرداخت و گفت: پس از ارسال نامه دکتر داوری اردکانی(رئیس فرهنگستان علوم) به رئیس جمهور مبنی بر نامگذاری سال جاری توسط یونسکو به نام سال «بزرگداشت علوم پایه برای پیشرفت پایدار» و بیان ضرورت برنامه‌ریزی جدی از سوی دستگاه‌ها و سازمان‌های مختلف کشور در خصوص توسعه علوم پایه در شئون مختلف، رئیس جمهور پیگیری این امر را به این مرکز سپرد.

وی با اشاره به اینکه جایگاه و اهمیت علوم پایه برای همگان مشخص است، علوم پایه را زمینه‌ساز و سرچشمه سایر علوم عنوان کرد و گفت: توجه به این موضوع برای دولت و وزارتخانه‌های مرتبط پنهان نیست، به ویژه اینکه در سالیان اخیر نیز شاهد تغییراتی در اقبال دانش آموزان در انتخاب رشته‌های علوم پایه در مقاطع دانشگاهی هستیم که این زنگ خطری را برای دولت به صدا در آورده است، زنگ خطری که پیش از این در سخنان رهبر معظم انقلاب به صدا در آمده بود، آنجا که اشاره داشتند اساس کار، علوم پایه است و به قول متخصصان اگر علوم پایه نباشد، علوم کاربردی هم به جایی نخواهند رسید.

مرکز بررسی‌های استراتژیک به دنبال ارائه طرحی جامع در زمینه علوم پایه است

خیاطیان در ادامه با اشاره به اینکه به‌رغم توجه به علوم پایه در اسناد بالادستی کشور اعم از نقشه جامع علمی و برنامه‌های توسعه‌ای، متاسفانه در عمل شاهد غفلت از این علوم هستیم که حال یا به علت عدم آگاهی یا به دلیل عدم شناخت و درک درست از علوم پایه صورت گرفته است، تصریح کرد: ما در مرکز بررسی‌های استراتژیک امیدواریم تا با مشارکت خود نخبگان و صاحبنظران، طرح جامعی را که تمامی ابعاد موضوع در آن به شکل کاملاً اجرایی و عملیاتی دیده شود، تهیه و به رئیس جمهور ارائه کنیم.

پیشنهاد نامگذاری یک روز به عنوان «روز جهانی علوم پایه» در تقویم رسمی کشور

در ادامه نشست نیز دکتر سعدالله نصیری‌قیداری به عنوان دبیر ستاد سال بین‌المللی علوم پایه برای پیشرفت پایدار، به ارائه گزارشی در خصوص نامگذاری سال ۲۰۲۲ به این نام و اهداف این ستاد پرداخت. او گفت: ایده نامگذاری این سال توسط پروفسور میشل اسپیرو، رئیس اتحادیه بین‌المللی فیزیک محض و کاربردی-IUPAP مطرح شد که پس از حمایت ۳۰ نفر از برندگان جایزه نوبل و متعاقب آن حمایت ۷۰ نهاد بین‌المللی، سال ۲۰۲۲ به نام سال بین‌المللی علوم پایه برای پیشرفت پایدار نامگذاری شد.

رئیس دانشگاه شهید بهشتی در ادامه به اهمیت علوم پایه از منظر ملی پرداخت و ضمن اشاره به بیانات رهبر معظم انقلاب در سال ۱۳۹۵ مبنی بر اهمیت توجه به علوم پایه، به دستاوردهای کشورمان پس از انقلاب اسلامی اشاره کرد و ادامه داد: ما طی سالیان گذشته شاهد پیشرفت شتابان علمی کشور در همه زمینه‌ها از جمله در علوم پایه به ویژه در سه دهه اخیر بوده‌ایم، تا آنجایی که علاوه بر قوانین کشوری در احکام برنامه‌های توسعه‌ای کشور و نقشه جامع علمی کشور هم به این موضوع توجه شده است؛ به نحوی که در سیاست‌های کلی علم و فناوری ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری به رؤسای قوای سه‌گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، موضوع توسعه علوم پایه و تحقیقات بنیادی نیز مطرح شده است. از سوی دیگر ضرورت توجه بنیادین به علوم پایه توسط سایر کشورهای جهان را نیز نمی‌توان پنهان کرد.

دبیر ستاد سال بین‌المللی علوم پایه برای پیشرفت پایدار، در ادامه صحبت‌های خود به اقدامات انجام شده در این ستاد اشاره کرده و گفت: تشکیل شورای سیاستگذاری این ستاد و تصویب شیوه‌نامه‌های تشکیل ستادهای استانی در این شورا از جمله کارهایی است که تاکنون انجام پذیرفته است و به دنبال آن هستیم تا در تقویم رسمی کشور یک روز به عنوان «روز جهانی علوم پایه» نامگذاری شود. از سویی پیشنهاداتی نیز توسط شورای سیاستگذاری سال جهانی علوم پایه همچون راه‌اندازی خانه علم در شهرهای مختلف، ثبت تاریخ شفاهی علم در ایران، دعوت از دانشمندان برجسته و برندگان نوبل در همایش‌های ملی و بین‌المللی، گسترش برنامه‌های ترویج علم و معرفی مروجان و معلمان برتر علم و قرار گرفتن بزرگداشت سال جهانی علوم پایه در دستور کار دانشگاه‌های بزرگ کشور و حمایت از دانشجویان و پژوهشگران نخبه در حوزه علوم پایه مطرح شده است.

نقش دولت در تحقق توسعه پایدار بر مبنای علوم پایه

در ادامه این نشست دکتر محمدجواد لاریجانی رئیس پژوهشگاه دانش‌های بنیادی(مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات) به اهمیت موضوع علوم پایه و نقش حیاتی آن در پیشرفت پایدار کشورها اشاره کرد و گفت: پرداختن به این موضوع یک موضوع اساسی است که باید به طور مستقل به آن توجه کرد. در گام بعدی باید به علومی مانند ریاضیات به خاطر کاربردشان در سایر علوم توجه کرد. از این رو باید مفهوم علوم پایه را صیقل داد.

وی سرمایه‌گذاری دولت‌ها در علوم پایه و ایجاد شغل در سطوح مختلف برای فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها به منظور ایجاد انگیزه و هدف برای دانشجویان را از نکات مهمی است که باید به آن پرداخت و با اشاره به نقش دولت در این زمینه گفت: دولت باید از این منظر زمینه تحقق توسعه پایدار بر مبنای علوم پایه را با توجه به مسائل و مشکلاتی که با آن مواجه است فراهم آورد. اعتبار آموزشی به رشته‌های علوم پایه به‌خصوص ریاضی و فیزیک، از جمله کارهایی است که دولت می‌تواند انجام دهد، لذا باید محیط‌های تحقیقاتی را برای محققان ایجاد کند تا برای ایشان جذابیت فعالیت داشته باشد. از این منظر دولت نیز خواهد توانست مسائل و مشکلات خود را با بها دادن به این حوزه مرتفع سازد. دغدغه من جذب افراد مستعد و تبدیل آنها به دانشمندانی است که بتوانند به کشورشان کمک کنند.

دکتر محمدمهدی طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی نیز در ادامه این نشست ضمن ابراز خوشحالی از نامگذاری سال جاری میلادی به سال بزرگداشت علوم پایه، از نگرانی خود از وضعیت کنونی علوم پایه در کشور گفت. او گفت: به‌رغم نسل طلایی که در گذشته با حمایت‌های مسئولان بالاخص رهبر معظم انقلاب ایجاد شد ما توانستیم کسانی نظیر شهید دکتر علی محمدی را به کشور معرفی کنیم، اما امروزه در شرایطی به‌سر می‌بریم که در سال جاری از یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر ثبت‌نامی کنکور سال ۱۴۰۱ فقط ۱۲۰ هزار نفر در کنکور رشته ریاضی شرکت کرده‌اند. حال تصور کنید که از این تعداد چند نفر وارد رشته‌هایی مانند فیزیک، شیمی و ریاضی خواهند شد؟!

وی افزود: آنچه ما با آن مواجه هستیم، تغییر فرهنگی در اقبال اجتماعی به رشته‌های پایه است. باید بگویم که اقتدار کشور با تلاش و زحماتی که کلیه دانشمندان و دانشگاهیان ما در رشته‌های مختلف از جمله در رشته‌های علوم پایه می‌کشند به دست می‌آید. دولت هم از الان باید چشم به سالیان آتی داشته باشد تا با جلوگیری از این موضوع زمینه بهره‌مندی کشور از مزایا و مواهب تعمیق علوم پایه را فراهم آورد. آنچه تاکنون باعث درخشش و جلو افتادن کشورمان در علوم پایه شد، توجهی بود که با عنایت مقام معظم رهبری و مسئولان کشور در سالیان گذشته رخ داده بود، موضوعی که از این پس باید دو چندان شود. امروزه آزمایشگاه‌داری در ایران که نبض حیاتی رشته‌های علوم پایه است، سخت شده است، به ویژه اینکه در علوم پایه به هیچ عنوان روی دیگران نمی‌توان حساب کرد و باید با تکیه بر توانمندی‌های داخلی‌مان به پیش رویم.

پیشنهاد تدوین و تصویب سند جامع علوم پایه

در ادامه این نشست حاضران و مدعوین جلسه به بیان نقطه نظرات خود پرداختند که در ادامه به اهم این دیدگاه‌ها اشاره می‌شود.

* بازنگری در آموزش علوم پایه از دبیرستان تا دانشگاه و تحول کامل رشته‌های علوم پایه از جمله مسائل ضروری است به خصوص اینکه در سال‌های اخیر ضرورت توجه به رشته‌های بین رشته‌ای در زندگی روزمره بسیار اهمیت یافته و این نیازمند همکاری متقابل دانشمندان و استادان رشته‌های مختلف با یکدیگر از جمله در علوم پایه است.

توسعه آزمایشگاه‌های ملی یک امر ضروری محسوب می‌شود چرا که خود این آزمایشگاه‌ها بستر جذب نخبگان فارغ‌التحصیل علوم پایه را فراهم می‌آورد.

تدوین و تصویب سند جامع علوم پایه

راه‌اندازی ستاد ملی تحول علوم پایه زیر نظر شخص رئیس جمهور

ارائه تشویقات مختلف مانند بورس تحصیلی یا دکترای پیوسته در علوم پایه به ۱۰۰ نفر اول کنکور یا دانشجویان المپیادی

حمایت‌های ویژه مادی و معنوی از شرکت‌های دانش بنیانی که با رویکرد گرایش‌های علوم پایه تشکیل می‌شوند.

فراهم آوردن زمینه‌های تحقیق در دستگاه‌های علمی و اجرایی

با نگاهی واقع‌بینانه به شرایط و توانمندی‌های موجود به دنبال تعریف پروژه‌هایی باشیم که به عنوان هدف‌گذاری برای پژوهشگران علوم پایه بتوانیم مسائل و مشکلات کشور را حل و فصل کنیم.

بستری مانند ایجاد مرکزی برای پاسخگویی به مشکلات صنایع فراهم کنیم تا صاحبان صنایع پس از عارضه‌یابی، برای حل مشکلات خود در کارخانه‌هایشان مسائل‌ خود را به آن مرکز بیاورند و با حمایت از انجام تحقیقات بنیادین، ضمن حمایت از این حوزه، برای مسائل‌شان نیز راه‌حلی بیابند. مساله کنونی کشور این است که ضرورت بهره‌گیری از علوم پایه وارد صنعت‌مان نشده است و باید تمهیدی اندیشید که این موضوع که منافع زیادی برای ذینفعان این بخش دارد تحقق یابد.

ضرورت کنونی کشور، دور اندیشی در خصوص ایجاد بستر مناسب برای توسعه علوم پایه است که یکی از این زمینه‌ها، بندها و مواردی است که در برنامه‌های توسعه‌ای کشور نوشته می‌شود. کارگروهی برای این موضوع تشکیل شود تا ضمن بررسی الزامات این موضوع، این موارد و بندها را بتوانند در برنامه‌های توسعه‌ای کشور به‌خصوص برنامه هفتم توسعه بگنجانند.

باید زمینه‌ای را برای جذب نخبگان و حفظ آنها فراهم کنیم، مانند آنچه در موسسه تحقیقات بنیادین یا دانشگاه فرهنگیان انجام شده که ضمن پرداخت حقوق در هنگام تحصیل، زمینه جذب آنها در پایان تحصیل‌شان فراهم است.

در این جلسات اولین کاری که باید انجام دهیم، نقد درونی است. باید این سوال را از خودمان بپرسیم به‌رغم داشتن اسناد بالادستی در خصوص توجه به علوم پایه، آموزش عالی کشور و دانشگاهیان و تک‌تک نفرات برای توسعه پایدار کشور چکار باید بکنند؟ باید بدانیم که توسعه پایدار چیست و چه اقتضائاتی دارد. ما نیاز به کارهای اساسی در خصوص علوم پایه داریم تا بدانیم در دهه آینده علوم پایه چه نقشی باید در کشور ایفا کند.

کافیست مقایسه‌ای در خصوص دانشکده‌های علوم پایه میان دانشگاه‌های ما و سایر دانشگاه‌های جهان انجام دهیم تا به فاصله‌ای که با جهان داریم پی ببریم. باید مسیرمان در تحول در علوم پایه را طوری طراحی کنیم که این علم به بهترین نحو به تحول در زندگی جامعه‌مان کمک کند.

از هم‌اکنون از میان تعداد پسادکتراهایی که وزارت علوم در برنامه هفتم توسعه مدنظر دارد، ۳۰۰ تا ۵۰۰ تا از آنها را اختصاصاً به علوم پایه اختصاص دهیم.

استفاده از ابزارهای متنوع مالی برای توزیع بودجه‌های پژوهشی به خصوص در پژوهش‌های علوم پایه

تعریف ۲ یا ۳ پروژه کلان در حوزه علوم پایه توسط دولت

ضرورت راه‌اندازی یک بنیاد غیردولتی با حضور افراد دغدغه‌مند در حوزه علوم پایه

در پایان این نشست نیز دکتر خیاطیان ضمن تشکر از حاضران و استقبال از پیشنهادهای کارشناسی آنها بیان کرد: باید به‌صورت جدی وارد موضوع علوم پایه شد. نقش مرکز بررسی‌ها یک نقشی مشورتی است و باید پیشنهادات مشخص همراه با جدول زمانبندی اجرایی را برای رئیس جمهور بفرستد. در خصوص موضوع این نشست هم، خروجی این جلسات باید در این چارچوب باشد که بتوانیم گامی فراتر از صحبت‌های مطرح شده در جلسات برداریم و در عمل هم تغییرات را رقم بزنیم.

وی با بیان اینکه تهیه و نگارش برنامه هفتم توسعه هم‌اکنون در دستور کار دولت است و الان زمان مناسبی است که بتوانیم بندهایی را در این برنامه در خصوص موضوع این نشست به دولت پیشنهاد داد، گفت: ما در مرکز پیگیر تهیه سند جامع علوم پایه در شورای انقلاب فرهنگی خواهیم بود. از جمله پیشنهاداتی که می‌توان داشت این است که یک بنیاد غیردولتی با حضور افراد دغدغه‌مند علوم پایه راه‌اندازی شود که هم به طرح‌ریزی راه حل‌ها و راهبردها در خصوص علوم پایه بپردازد هم بستری را برای حضور حامیان مختلف فراهم آورد. علاوه بر این باید در حوزه ترویج علوم پایه بازنگری جدیدی انجام داد و بتئانیم به زبان ساده علوم پایه و اهمیت آن در زندگی روزمره را برای همگان بیان کرد و به‌طور جد جوایز ملی و بین‌المللی در این حوزه را پیگیری کنیم.
خیاطیان در پایان یادآور شد: بنده هم با پیشنهاد مطرح شده در جلسه درباره طراحی یک یا دو پروژه ملی یا بین‌المللی برای بهره‌مندی از ظرفیت‌های داخلی در علوم پایه موافق هستم. باید تلاش کنیم تا روز به روز نقش علوم پایه در مسائل کشور پررنگ‌تر شود.