صیانت فراگیر از فضای مجازی؟/ درآمد بیش از ۹ میلیون نفر در معرض تهدید جدی
حدود یک هفته است که کاربران اینترنت ایران، سایه سنگین فیلترینگ را به خوبی حس می‌کنند؛ حالا دیگر فهرست پلتفرم‌هایی که از داخل کشور امکان دسترسی به آن‌ها وجود ندارد، روز‌به‌روز بلندتر می‌شود و تقریبا هر پلتفرم خارجی که امکانی برای ارتباط کاربران را فراهم می‌کرد، مسدود و مختل شده است. اگرچه کنترل ناآرامی‌های اخیر، بهانه‌ای برای فیلتر طیف گسترده‌ای از پلتفرم‌ها از جمله اینستاگرام و واتس‌اپ بود، اما حالا شواهدی مانند دستور به حذف این دو برنامه از استور‌های ایرانی مانند بازار و مایکت، نشان می‌دهد که گویا متولیان فضای مجازی کشور دیگر تصمیمی برای رفع فیلتر این دو پلتفرم پرطرفدار ندارند و به احتمال زیاد قرار است آن‌ها هم به سرنوشتی مانند تلگرام دچار شوند. آنچه این روز‌ها در فضای مجازی کشور در حال رخ دادن است، در حقیقت اجرای نسخه کامل و بی‌نقص طرح جنجالی موسوم به صیانت است که کاربران و کسب‌وکار‌های مجازی ماه‌ها نگران اجرای آن بودند.
موج فراگیر فیلترینگ اپ‌های خارجی
در روز‌های اخیر و با شروع ناآرامی‌ها در نقاط مختلف کشور، اینستاگرام و پیام‌رسان واتس‌اپ، نخستین پلتفرم‌هایی بودند که دسترسی به آن‌ها مسدود شد؛ با این‌حال محدودیت‌های اعمال شده بر فضای مجازی محدود به این دو برنامه نبود و به مرور نام اپلیکیشن‌های لینکدین (پلتفرمی تخصصی برای ارتباطات شرکت‌ها و متخصصان با یکدیگر)، اسکایپ و ساوندکلاد نیز به لیست برنامه‌های فیلتر شده اضافه شد. با این‌حال داستان به اینجا ختم نمی‌شود؛ حالا حتی فروشگاه‌های اپلیکیشن مشهور یعنی «گوگل‌پلی» و «اپ‌استور» نیز فیلتر شده‌اند و دسترسی به برخی سرویس‌های گوگل، وب‌سایت‌های استارلینک، مایکروسافت و موتور جست‌وجوی اینترنتی آن یعنی بینگ، بازی‌های ایکس‌باکس و کلش‌آوکلنز نیز محدود شده است.
با این‌حال آنچه بیش از همه نگرانی کاربران را برانگیخته، گمانه‌زنی‌هایی است که نسبت به آینده دسترسی به پلتفرمهای مهم و کاربردی اینستاگرام و واتس‌اپ مطرح شده است. خبر حذف این دو پلتفرم پرمخاطب از استور‌های ایرانی، باعث شده گمانه‌زنی‌هایی درباره دائمی بودن فیلتر این برنامه‌ها مطرح شود. خبرگزاری‌های رسمی هیچ توضیحی درباره علت این دستور و مرجع صادرکننده آن منتشر نکردند، اما شواهد نشان می‌دهد که احتمالا این دستور از سوی شورای عالی فضای مجازی صادر شده است. در بررسی اینکه این اقدام تا چه اندازه می‌تواند نشانه‌ای از رفع نشدن فیلتر این پلتفرم‌ها پس از ناآرامی‌ها باشد، نظرات متنوعی مطرح می‌شود. اما آنچه تمامی کارشناسان این حوزه بر آن تاکید دارند آن است «دستور به حذف برنامه‌ای با محبوبیت و فراگیری این اپ‌ها، اتفاقی نیست که به دفعات رخ داده باشد.» آن‌ها این اقدام را با سلسله رخداد‌هایی که در سال ۹۶ و در مسیر دائمی شدن فیلترینگ تلگرام رخ داد، مقایسه کرده و معتقدند طبق تجربیاتی که از فعالیت در این فضا دارند، احتمال رفع فیلتر اینستاگرام و واتس‌اپ بسیار ضعیف است.
اجرای زودهنگام طرح جنجالی
نیم‌نگاهی به روند تصویب و بررسی طرح جنجالی مجلس برای مدیریت فضای مجازی که با نام طرح صیانت از آن یاد می‌شود، این نگرانی‌ها را تقویت می‌کند؛ زیرا یکی از اصلی‌ترین بخش‌های این طرح معطوف به مجاب کردن شرکت‌های مالک پلتفرمهای خارجی به تاسیس دفتر در ایران و پیروی از سیاست‌های حاکمیتی کشور بود. در پیش‌نویس این طرح تاکید شده بود که در صورت عدم قبول این شرط از سوی پلتفرم‌ها، نمونه داخلی آن‌ها در اسرع وقت آماده شده و دسترسی کاربران داخلی به این برنامه‌ها مسدود می‌شود. این درحالی است که طبق سیاست‌های این پلتفرم‌ها و تحریم‌های بین‌المللی وضع شده بر کشور، عملا برآورده کردن این خواسته ناممکن بود. اگرچه مدافعان طرح صیانت به دلیل موج سنگین مخالفت کاربران و کسب‌وکارها، بار‌ها احتمال فیلتر شدن پلتفرمهای کلیدی اینستاگرام و واتس‌اپ را رد کردند، اما شواهد نشان می‌داد که طراحان صیانت دیر یا زود درصدد عملی کردن این خواسته‌اند.
حالا و در روز‌های اخیر که این دو پلتفرم شبکه‌های اجتماعی علی‌الظاهر موقتا فیلتر شده‌اند، برخی گروه‌های تندرو، بر مواضع پیشین خود مبنی بر اعمال محدودیت حداکثری بر دسترسی‌های اینترنتی تاکید می‌کنند. جواد جاویدنیا، سرپرست سابق معاونت فضای مجازی دادستانی کل کشور روز دوشنبه با انتشار متن یک نامه در یکی از شبکه‌های اجتماعی بومی، خواستار تداوم مسدود ماندن فیلترینگ اینستاگرام شده و تاکید کرده که این امر، مطالبه جدی اساتید، طلاب و فعالان فضای مجازی از رئیس قوه‌قضائیه است. جاویدنیا که پیش‌تر نیز تحرکاتی با هدف مسدودسازی اینستاگرام انجام داده بود، در متن نامه خود تاکید کرده است: «با توجه به نقش محوری اینستاگرام در نابسامانی فرهنگی و امنیتی کشور که با تخریب فرهنگ و ارزش‌ها، ایمان مردم که به فرموده رهبر معظم انقلاب مهم‌ترین مولفه امنیت ملی است را مورد حمله و تخریب قرار داده، این پلتفرم به صورت دائمی مسدود شود.» وی با بی‌ضابطه و نابهنجار خواندن فضای مجازی، شرایط موجود را ناشی از ترک فعل مسوولان مختلف به ویژه مرکز ملی فضای مجازی و وزارت ارتباطات دانسته و در نهایت هم خواستار برخورد با ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی، محمود واعظی، وزیر ارتباطات دولت یازدهم و محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات دولت دوازدهم به عنوان متهمان ردیف اول آنچه «ولنگاری موجود در فضای مجازی» خوانده، شده است. همزمان با مخالفت جدی برخی مدافعان صیانت با این پلتفرمهای محبوب، خبرگزاری فارس نیز با راه‌اندازی پویشی، درصدد جمع‌آوری امضا برای مسدود ماندن این پلتفرم‌ها به بهانه سامان‌دهی فضای مجازی کشور شده است.
روز گذشته نیز «ایسنا» با انتشار مصاحبه‌ای از یک عضو کمیسیون امور داخلی کشور در مجلس، این گمانه‌زنی‌ها را تقویت کرد. در این مصاحبه، جلال رشیدی‌کوچی، نماینده مردم مرودشت در پاسخ به این سوال که آیا کاهش سرعت و کیفیت اینترنت در روز‌های اخیر از اجرای پنهانی طرح صیانت حکایت دارد، گفت: «آنچه در قالب طرح صیانت در مجلس و کمیسیون ویژه در حال بررسی بود دیگر عملا وجود خارجی ندارد.» وی تاکید کرد: «متاسفانه نوع برخورد ما با مسائل کلیدی اجتماعی بعضا غلط است، اما ممکن است افرادی که هم در مجلس حضور دارند و هم در شورای عالی فضای مجازی وقتی دیدند طرح آن‌ها در مجلس به نتیجه نرسیده است، اهداف خود را در شورای عالی فضای مجازی دنبال کنند.» رشیدی‌کوچی با اشاره به نقش کلیدی شورای عالی فضای مجازی در سیاستگذاری‌های این حوزه افزود: «بنده در تمام صحبت‌هایی که در خصوص طرح صیانت داشتم تاکیدم بر این بود که شورای عالی فضای مجازی باید در این زمینه تصمیم‌گیری کند؛ چراکه متولی امر فضای مجازی است. دیگر دست بنده به شورای عالی فضای مجازی نمی‌رسد. باید ناظر باشیم و امیدوار که تصمیمات خوبی در بحث اینترنت در شورای عالی فضای مجازی اتخاذ شود.»
کسب‌وکار‌های خرد، در معرض نابودی
فیلترینگ سال‌هاست که به طرق مختلف کام کاربران ایرانی را تلخ کرده است. آخرین تجربه‌ای که از ضربه جدی فیلترینگ به کاربران در خاطر داریم، مربوط به فیلتر شدن تلگرام در سال ۹۶ است. اما عمق فاجعه مسدودسازی هیچ‌یک از پلتفرم‌هایی که تا امروز فیلتر شده‌اند، به اندازه فیلتر احتمالی اینستاگرام و واتس‌اپ نخواهد بود؛ به‌طوری که کارشناسان معتقدند در پس این اتفاق، یک بحران اقتصادی جدید نهفته است. اگرچه در شروع فعالیت اینستاگرام، از آن تنها به عنوان یک شبکه اجتماعی برای تعامل و اشتراک‌گذاری عکس با دوستان یاد می‌شد، اما حالا این شبکه به یکی از قطب‌های مهم تجارت در فضای مجازی تبدیل شده است و میزبانی تعداد زیادی از کسب‌وکار‌های خانگی و خرد را عهده‌دار شده است. آخرین گزارش ارائه شده از سوی مرکز آمار حاکی از آن است که حدود ۱۱ میلیون نفر در کشور از طریق فضای مجازی کسب درآمد می‌کنند که از این تعداد، کسب‌وکار بیش از ۹ میلیون نفر از افراد به اینستاگرام وابسته است. تعداد بالای کاربران ایرانی فعال در اینستاگرام (بیش از ۴۴ میلیون کاربر ایرانی) و هزینه اولیه پایین راه‌اندازی یک کسب‌وکار در این پلتفرم (حدود ۳۰ میلیون تومان)، آن را به یکی از گزینه‌های محبوب برای ایجاد کسب‌وکار‌های خانگی و خرد تبدیل کرده است. اگرچه امکان پایش دقیق گردش مالی انجام شده بر بستر اینستاگرام ممکن نیست، اما تکراسا در گزارشی که اخیرا منتشر کره بود، از فعالیت بیش از ۴۱۵ هزار فروشگاه ایرانی در اینستاگرام خبر داده و گردش مالی سالانه ایرانیان در این پلتفرم را بین ۱۸ تا ۳۲ هزار میلیارد تومان برآورد کرده بود. داده‌های «Open Observatory of Network Interference» (نهاد جهانی مستقل رصد سانسور در اینترنت) از اختلال و قطعی گسترده در اکثر پلتفرمهای خارجی فعال در ایران به خصوص اینستاگرام و واتس‌اپ حکایت دارد؛ به‌طوری که طبق نمودار‌های ارائه شده از سوی این نهاد، اختلالات جدی در این دو پلتفرم از روز ۲۱ سپتامبر (۳۰ شهریور) آغاز و از ۳۱ شهریور عملا در حالت قطعی کامل قرار گرفته‌اند. آسیب‌های اعمال محدودیت بر پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام و واتس‌اپ که نخستین گزینه‌های ارتباطی کاربران ایرانی بوده‌اند، حتی از همین حالا نیز قابل مشاهده است. با محدودیت‌های حداکثری اعمال شده در هفته اخیر بر اینترنت کشور، عملا درآمد تمامی کسب‌وکار‌های فعال در اینستاگرام به صفر رسیده و دست کاربرانی که از واتس‌اپ به عنوان ابزاری برای ارتباطات روزانه و تعاملات کاری استفاده می‌کردند، بسته شده است. این محدودیت‌ها به گونه‌ای است که حتی امکان اتصال از طریق ابزار‌هایی که پیش‌تر برای دور زدن فیلتر پلتفرم‌هایی مانند تلگرام، توییتر و یوتیوب استفاده می‌شد نیز وجود ندارد.
هدایت اجباری به سمت پلتفرمهای داخلی
سیاستگذاری‌های اخیر متولیان ارتباطات کشور، به خوبی از عزم جدی آن‌ها برای کوچ دادن کاربران از پلتفرمهای خارجی به نمونه‌های مشابه بومی حکایت دارد؛ کما اینکه در طرح صیانت، بار‌ها بر ایجاد نسخه‌های مشابهی برای پلتفرمهای محبوب اینستاگرام، واتس‌اپ، تلگرام و توییتر و هدایت اجباری کاربران به آن‌ها از طریق مسدودسازی امکان دسترسی به پلتفرمهای خارجی تاکید شده بود. اسفند ماه سال گذشته، امیر محمدزاده لاجوردی، عضو هیات‌مدیره شرکت ارتباطات زیرساخت در مصاحبه‌ای اعلام کرد که سهم ترافیک داخل به خارج در کشور ۲۰ به ۸۰ است؛ به این معنی که فقط ۲۰ درصد از ترافیک مصرفی کاربران در پلتفرمهای داخلی مصرف می‌شود و عمده ترافیک صرف حضور در پلتفرمهای شرکت متا (یعنی اینستاگرام و واتس‌اپ) می‌شود. وی در این مصاحبه با انتقاد صریح از این اختلاف بین مصرف ترافیک داخل و خارج، خواستار اصلاح این وضع و رساندن سهم ترافیک داخلی به ۶۰ درصد شد. به اعتقاد محمدزاده، تحقق این امر، متضمن برآورده شدن اهداف شبکه ملی اطلاعات خواهد بود.
اگرچه در ابتدا، سیاستگذاران با در نظر گرفتن امتیازهایی، درصدد تشویق کاربران ایرانی به استفاده از پلتفرمهای بومی بودند، اما در ماه‌های اخیر عملا کار به جایی رسیده بود که با مشروط کردن استفاده از یک سرویس به نصب پیام‌رسان‌های بومی، کاربران را برای روی آوردن به این پلتفرم‌ها در مضیقه می‌گذاشتند. با این وجود، هیچ کدام از این سیاست‌ها نتوانسته است مطالبه کاربران برای دسترسی به جریان آزاد و جهانی اطلاعات را مختل کند و آمار نصب این پلتفرم‌ها و مقایسه آن با نمونه‌های جهانی، گواه این امر است. طبق آخرین اطلاعات مرکز آمار ایران، اکنون پرطرفدارترین پلتفرم‌ها میان کاربران ایرانی واتس‌اپ، اینستاگرام و تلگرام بوده‌اند که به ترتیب ۵۷، ۴۴ و ۴۳ میلیون کاربر دارند. این درحالی است که تعداد کاربران اپلیکیشن‌هایی مانند روبیکا و گپ چیزی در حدود ۱۰ و ۴ میلیون است.
همزمان با اعمال محدودیت‌های حداکثری بر اینترنت کشور طی این روز‌ها که عملا بخش قابل‌توجهی از زندگی کاربران را فلج کرده است، اخباری از رفع بسیاری از تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی بر سیستم‌ها و ابزار‌های ارتباطی خارجی به گوش می‌رسد. پس از آنکه اخباری از رفع بخشی از تحریم‌های آمریکایی در مسیر رساندن اینترنت ماهواره‌ای استارلینک به کاربران ایرانی به گوش رسید، این موضوع با واکنش منفی مقامات وزارت امور خارجه مواجه شد؛ به‌طوری‌که ناصر کنعانی، سخنگوی این وزارتخانه، اقدام آمریکا درباره رفع برخی تحریم‌ها در حوزه ارتباطات و ارسال ماهواره استارلینک به ایران را تلاش‌ها برای نقض حاکمیت ایران خواند. با این‌حال روال رفع تحریم‌ها در این زمینه همچنان ادامه دارد؛ در همین راستا اخیرا گوگل تحریم دسترسی به سرویس گوگل چت را برای کاربران ایرانی رفع کرد؛ اما این سرویس بلافاصله به لیست پلتفرمهای فیلتر شده در ایران اضافه شد. تداوم روند فیلترینگ در ایران حتی برخی شرکت‌های ارائه‌دهنده سرویس‌های vpn را بر آن داشته تا در دفاع از حق آزادی بیان خدمات رایگان به کاربران ایرانی ارائه دهند. روز گذشته بعضی از آن‌ها در حساب‌های رسمی توییترشان، از رایگان کردن اشتراک پریمیوم سرویس خود برای کاربران ایرانی در دفاع از حق دسترسی آزاد به اطلاعات خبر داده‌اند. با این اوصاف باید دید قطع دسترسی کاربران ایرانی به اینترنت تا چه زمانی ادامه خواهد داشت و ضرر گسترده این اختلالات قابل جبران خواهد بود یا خیر.
