سد چمشیر دی ماه آبگیری خواهد شد

این روز‌ها آبگیری سد چمشیر بیش از گذشته خبر ساز شده است. این سد بزرگ‌ترین پروژه برقابی در حال ساخت روی رودخانه زهره است که در ۲۵ کیلومتری گچساران واقع شده و با حجم ۱.۳ میلیون متر مکعب بزرگ‌ترین سد RCC خاورمیانه است.

چندی پیش مجری طرح سد چمشیر گفته بود: مطالعات طرح از سال ۷۳ شروع و سال ۷۶ به مناقصه رفت و به پیمانکار واگذار و در سال ۸۸ به شرکت آب نیرو منتقل شد و به واسطه محدودیت مالی از خط اعتباری و پیمانکار چینی استفاده کردیم. گشایش اعتبار اسنادی سال ۹۱ انجام و اجرای قرارداد آغاز شد. هدف احداث سد مدیریت و بهبود کیفی آب زهره، تامین آب کشاورزی و تولید ۴۸۲ گیگاوات برق در سال است.

با توجه به پیشرفت حدود ۹۴ درصدی سد، مسئولان اجرایی از آمادگی آبگیری سد در دی ماه خبر داده‌اند چنانکه گفته می‌شود احتمال آبگیری سد در اواسط دی ماه بسیار زیاد است.

محمدرضا فاضل (معاون اجرایی سد و نیروگاه چمشیر گچساران) با تایید اتمام مراحل آبگیری این سد به ایلنا گفت: برای آبگیری سد مصمم هستیم چراکه به کار‌های مطالعاتی که طی چند سال اخیر صورت گرفته ایمان و اعتماد داریم. حدود بیست سال کار روی پروژه انجام گرفته و شرکت‌های متعدد مهندسی مشاور و موسسات دانشگاهی در این پروژه شرکت داشتند. کار پروژه نیز به مرحله‌ای رسیده که آماده آبگیری سد هستیم.

این صحبت‌ها درحالی مطرح می‌شود که نقد‌هایی از مسائل زیست محیطی گرفته تا موضوعات فنی و… درخصوص آبگیری سد چمشیر مطرح است. اما در کنار مسایل زیست‌محیطی، یکی از جنبه‌های آسیب‌رسان ساخت سد‌هایی همچون چمشیر موضوع غرق شدن و نابودی محوطه‌های باستانی است که طی سال‌های گذشته در مورد سد‌های سیوند، سلمان فارسی، گتوند، سیمره و مواردی دیگر رخ داده.

گفته می‌شود، در محدوده آبگیر سد چمشیر، باستان‌شناسان بیش از ۱۴۰ اثر و محوطه باستانی شناسایی کرده‌اند که قرار بود از میان آن‌ها ۳۰ محوطه مورد کاوش گسترده قرار گیرد. با این حال، تاکنون فقط کاوش ۸ محوطه انجام شده است و با ضرب‌الاجلی که مسؤولان سد مذکور برای دی ماه سال جاری داده‌اند، پژوهشگاه میراث فرهنگی در روز‌های گذشته گروه‌هایی را برای کاوش محوطه‌های پشت این سد اعزام کرده است با این‌حال زمان اندکی که برای این کاوش‌ها در نظر گرفته شده، انتقاد باستان‌شناسان را به دنبال داشته است.

معاون اجرایی سد و نیروگاه چمشیر گچساران در پاسخ به این سوال که با توجه به نقد‌هایی که درخصوص زیر آب رفتن محوطه‌های باستانی با آبگیری سد چمشیر مطرح است، مجریان این طرح چه برنامه‌ای برای آبگیری سد در نظر گرفته‌اند، گفت: در تمام پروژه‌های سدسازی، یکی از کار‌های مهمی که انجام می‌شود کاوش و نجات بخشی است. در این راستا قرارداد‌هایی با پژوهشکده باستان‌شناسی و وزارت میراث بسته می‌شود. مطابق فرآیندی که پروژه‌های سدسازی به واسطه ایجاد مخزن و زیر آب رفتن محوطه‌ها با آن روبه رو هستند، قرارداد‌هایی منعقد می‌شود و گروهی از باستان‌شناسان برای انجام کاوش به محوطه اعزام می‌شوند.

او ادامه داد: هرچند درخصوص سد چمشیر گفته می‌شود که سایت‌های باستانی در محوطه سد وجود دارد، اما بد نیست بازدید‌هایی در این خصوص صورت بگیرد. اصحاب رسانه و کارشناسان امر می‌توانند با انجام هماهنگی برای تهیه گزارش و دیدن محوطه به این منطقه بیایند و ممانعتی نیز صورت نخواهد گرفت. هنگامی که صحبت از سایت باستانی می‌شود، گا‌ها تصورات به سمت یک شهر زیرزمینی یا سایتی خاص با ویژگی‌های باستانی کشیده می‌شود درحالی که چنین تصوری درخصوص سد چمشیر و محوطه‌های باستانی در محدوده آن درست نیست. هرچند سایت‌هایی که درخصوص آن صحبت می‌شود باید از سوی متخصصان امر مورد بررسی قرار گیرد و درباره آن اعلام نظر شود، اما چیزی که دیده می‌شود و انتظاری که وجود داشت، اینگونه نیست که شهر باستانی را قرار است زیر آب کنیم. با این حال قاعدتا مطابق کار‌هایی که در سایر طرح‌ها انجام می‌شود، مجوز باستان‌شناسی صادر خواهد شد. به همین منظور عملیات باستان‌شناسی انجام شده و اگر محوطه‌ای قدیمی وجود دارد، مورد بررسی قرار گرفته است.

فاضل در پاسخ به این سوال که آیا اطلاعی از میزان و نتایج کاوش‌های باستان‌شناسی که در محوطه سد چمشیر انجام گرفته در اختیار دارد یا خیر، گفت: این گزارشات باید توسط وزارت میراث اعلام شود و تاکنون گزارش نهایی به ما اعلام نشده است. البته نباید فراموش کرد که فاز نخست کاوش‌باستان‌شناسان در سال ۱۳۸۹ آغاز شد. دو قرارداد نوشته شد و اکنون کار تکمیلی در جریان است و در حال حاضر ۱۸ تیم باستان‌شناسی با حضور ۷۰ باستان‌شناس در حال کاوش است؛ بنابراین گزارش، باستان‌شناسان با کاوش در حوضه چم‌شیر، فرضیه استقرار فصلی زمستانی، تفرجگاه یا دسکره ساسانی را مطرح کرده‌اند. کاوش‌های پیشین باستان‌شناسان در این محوطه به آثاری با قدمت بیش از ۱۶ تا ۱۰ هزار سال از دوره‌های فراپارینه سنگی و همچنین دوره‌های نوسنگی، عیلام میانه و اسلامی رسیده بود. در سال ۱۳۹۶ در نتیجه گمانه‌زنی و ارزیابی اولیه باستان‌شناسان در محدوده آبگیری سد چم‌شیر، ۱۲۰ محوطه باستانی شناسایی شد. کاوشگران همچنین، استقرارگاه‌های موقت زیادی متعلق به عشایر کوچ‌رو را شناسایی کرده‌اند.

البته «شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران» اخیراً طی قراردادی با پژوهشگاه مبلغ پنج میلیارد و دویست میلیون تومان برای انجام کاوش‌های باستانشناسی سد چمشیر تخصیص داده است. قرار بود از این مبلغ حدود ۳۰ درصد یا بیشتر را پژوهشگاه میراث فرهنگی به عنوان بالاسری کسر کند و مابقی را به کاوش‌ها اختصاص دهد.

فاضل با تایید تامین بودجه کاوش‌های محوطه‌های سد چمشیر توسط مجری این طرح، گفت: بر اساس قراردادی که پژوهشکده باستان‌شناسی با پروژه سد چمشیر دارد، هزینه‌های کاوش باستان‌شناسان توسط ما تامین می‌شود. در تمام پروژه‌های سدسازی اینگونه است و ما ملزم هستیم که با وزارت میراث قرارداد برای انجام بررسی‌های باستان‌شناسی ببندیم. البته در مراحل نخست با توجه به آنکه اطلاع چندانی درخصوص چگونگی کار باستان‌شناسان نداشتیم، تصورمان آن بود که ممکن است باستان‌شناسان در تکه تکه و تمام بخش‌های محوطه سد کاوش داشته باشند و گمانه بزنند که البته با توجه به وسعت محوطه بعید به نظر می‌رسید. بعد‌ها دیدیم که باستان‌شناسان بر اساس بررسی و فرضیاتی که خودشان دارند، کاوش می‌کنند و به دنبال آثار باستانی می‌گردند. البته درخصوص نتایج این کاوش‌ها باید از متخصصان امر سوال بپرسید.

معاون اجرایی سد و نیروگاه چمشیر گچساران در پاسخ به این سوال که با توجه به آنکه گفته می‌شود زمان آبگیری سد نزدیک است، اما آیا مجوز‌های لازم از سوی میراث فرهنگی و باستان‌شناسی برای آغاز آبگیری صادر شده‌است، گفت: مجوز قاعدتا تا چند روز دیگر که کار باستان‌شناسان تمام شود، صادر خواهد شد. دلیل آنکه اعتقاد داریم این مجوز به زودی صادر می‌شود از آن جهت است که در صحبت‌های اولیه این اطمینان به ما داده شده است. عموما در همان سال‌های اولیه آغاز پروژه‌های بزرگی همچون سدسازی، بررسی‌ها و کار‌های کارشناسی اولیه درخصوص محوطه صورت می‌گیرد. در برخی موارد عنوان می‌شود که بررسی‌ها و مطالعات باستان‌شناسی صورت گرفته و مستندسازی‌ها انجام و مانعی برای آبگیری سد وجود ندارد و در برخی موارد نیز ممکن است محوطه عظیم باستانی بدست آید که قاعدتا آبگیری سد را متوقف خواهد کرد. بر اساس کاوش‌های اولیه در محوطه سد چمشیر عنوان شد که در این محوطه آثار خاصی نیست، ولی نیاز است کاوش و مطالعات انجام شود و بعد از آن مانعی برای آبگیری سد وجود ندارد. درحال حاضر مجوز محیط زیست و کار‌های مطالعاتی را در اختیار داریم.

او در پاسخ به این سوال که اگر میراث فرهنگی مجوز آبگیری را صادر نکند آیا مجریان حاضر خواهند بود آبگیری سد را متوقف کنند، گفت: ما مطمئن و بر این باور هستیم این مجوز حتما صادر می‌شود چراکه در سال ۱۳۸۹ و قبل از شروع عملیات‌های اجرایی سد گفته شد که اینجا محوطه خاصی وجود ندارد و در برخی جا‌ها نیازمند مطالعات بیشتری هستیم تا بدانیم در دوره‌های تاریخی چه نوع زندگی در این محوطه جریان داشت و…؛ اکنون دیگر نمی‌توانند بگویند که مجوز نمی‌دهیم.

زیر آب رفتن یا نرفتن محوطه‌های باستانی

سعید امیرحاجلو (سرپرست هیأت باستان‌شناسی کاوش محوطه تاریخی شماره ۱۰۶ در حوضه آبگیر سد چم‌شیر) که یکی از ده‌ها محوطه‌ای‌ست که کاوش شده، درخصوص یافته‌های این محوطه گفت: این محوطه تقریبا در دورترین محوطه نسبت به دیواره سد چمشیر است و حرف و حدیث‌ها درخصوص زیر آب رفتن این محوطه با آغاز آبگیری سد متفاوت است و این امر بستگی به میزان آبگیری دارد. مسئولان سد معتقد هستند که آب به آن محوطه نخواهد رسید، اما پژوهشکده باستان‌شناسی معتقد است که اگر سد در حداکثر میزان آبگیری خود فعال شود، محوطه زیر آب خواهد رفت.

او ادامه داد: در این محوطه که تقریبا مهم بود شواهدی از ساختار‌های معماری سنگی، قطعات سفال دوران ساسانی تا سده‌های میانی اسلامی، اشیاء سنگی و شیشه‌ای شناسایی و مستندنگاری شد. می‌توان گفت این محوطه یک اقامتگاه فصلی در دوره ساسانی بوده است. وجود ۲ استودان در صخره‌های جنوبی مشرف به محوطه، می‌تواند فرضیه‌های استقرار فصلی زمستانی، تفرّجگاه یا یک دسکره ساسانی را مطرح کند، با این حال این بدان معنا نیست که یک محوطه شاخص یا شهر باستانی کشف شده باشد. اما کیفیت استقرار در دوره اسلامی در این منطقه ضعیف می‌شود.

این باستان‌شناس با اشاره به کاوش‌های میدانی و بررسی‌هایی که سایر باستان‌شناسان در محوطه‌های سد چمشیر داشته‌اند، گفت: هرچند اطلاع چندانی از نتایجه آن کاوش‌ها ندارم و سرپرستان کاوش باید گزارش خود را ارائه دهند، اما می‌دانم که در بررسی‌های انجام گرفته محوطه‌هایی مربوط به دوره‌های ایلامی و هخامنشی بدست آمده است، اما سایر محوطه‌ها استقرار‌های اواسط دوره اسلامی را نشان داده‌اند. اما ساختار معماری خیلی قوی نیست. به نظر می‌رسد که بسنده کردن به مطالعات و مستندنگاری‌های فعلی کافی است. بازهم تاکید می‌کنم که تاکنون تعداد محدودی از محوطه‌ها کاوش شده است.

امیرحاجلو با اشاره به آنکه مطالعات این پژوره تا سال آینده ادامه خواهد داشت، گفت: کار میدانی پایان یافته، اما شواهدی که بدست آمده مانند دانه‌های گیاهی، گرده‌شناسی و… برای آزمایش ارسال شده‌اند و پس از کسب اطلاعات و پژوهش‌های لازم کار مطالعاتی ادامه خواهد یافت.