در انتخابات اتحادیه ناشران و کتابفروشان دعوا بر سر چیست؟
دوره چهارساله اتحادیه ناشران و کتابفروشان در روز‌های پایانی خود قرار دارد؛ دوره‌ای که با چالش شروع شد و با چالش‌هایی، چون شیوع کرونا و بحران ارزی ادامه یافت. اتحادیه در این دوره با مسئله‌هایی، چون مشارکت در برگزاری نمایشگاه کتاب، مخالفت جدی و بعد مشارکت در برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، فعالیت جدی و بعد سکوت در قضیه قاچاق کتاب و از همه پررنگ‌تر، بحران کاغذ، دست به گریبان بود. ماجرای تخصیص کاغذ دولتی چالشی برای آن‌ها تبدیل شد که ناشرانی معتقدند اتحادیه در ماجرای کاغذ عملکرد بدی نداشت، گروهی هم معتقدند عملکرد قابل دفاعی نداشت و عملا به آبروی اتحادیه و شاخصه‌های نقش‌آفرینی‌اش در حوزه نشر، لطمه اساسی خورد.
حال در آستانه انتخابات دور جدید هیات مدیره، نیمچه رقابت‌هایی شکل گرفته و ائتلاف‌ها و فهرست‌های انتخاباتی نامزد‌ها هم بروز‌هایی یافته‌اند، اما در این میان چند نکته جالب به نظر می‌رسد. یکی اینکه در ائتلافی، هم دست‌اندرکاران آن ماجرای توزیع کاغذ ارزان دولتی که بعد‌ها انتشار اطلاعات مربوط به آن رنگ و بوی افشاگری به خود گرفت، حضور دارند، هم منتقدان و درواقع نزدیکان به جریان افشاگر علیه دست‌اندرکاران پیشین. یا در میان نامزد‌ها افرادی دیده می‌شوند که در همان ماجرا این پرسش‌ها درباره ایشان مطرح شد که چگونه با وجود آنکه ناشر کتاب‌های کنکور هستند، هزاران بند کاغذ ارزان با ارز دولتی دریافت کردند، درحالی‌که ناشرانی در حوزه عمومی و غیر درسی از گرفتن مایحتاج خود عاجر ماندند، پس چگونه قرار است این افراد به‌عنوان عضو هیات مدیره، حامی حقوق ناشران غیرمتمول باشند؟
یک نکته دیگر هم در این میان بروز یافته و آن‌هم «مصلحت سکوت» می‌تواند لقب بگیرد. ناشرانی وجود دارند که همواره و ازجمله در گروه‌های مدیران نشر در پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی، مدام در طول سال و درباره هر موضوعی مشغول اظهار نظر هستند، اما می‌توان گفت، بیش از ۹۰ درصد آنان برای انجام مصاحبه درباره عملکرد اتحادیه ناشارن و کتابفروشان در دور گذشته و چشم‌انداز دور آینده، سیاست سکوت را اولویت خود دانسته‌اند.
در این زمینه بیشتر بخوانید:
اتحادیه ناشران و کتابفروشان و بازی دو سر باخت!
با این حال، موضوع عملکرد اتحادیه ناشران و کتابفروشان را با محوریت نمایشگاه کتاب و واسپاری امور به صنف، مسئله کاغذ و قاچاق کتاب، با تعداد از ناشران در میان گذاشته‌ایم که در ادامه مصاحبه‌هایی در ارزیابی عملکرد اتحادیه در پی می‌آید.
ضعف اطلاع‌رسانی
حمید نورشمسی، مدیر انتشارات کتاب تداعی و کتابفروش درباره عملکرد اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران با بیان اینکه این نهاد به عنوان فراگیرترین تشکل صنفی، «خانه امید» بخش وسیعی از ناشران و کتابفروشان نه فقط در تهران، بلکه سراسر کشور است، اظهار کرد: اتحادیه ناشران برای همه‌مان محترم و گرامی است، به همین دلیل انتظار از آن خیلی بالاست. فکر می‌کنم مهم‌ترین چالشی که این دوره از هئیت مدیره با آن روبه‌رو بود و شاید نتوانست آنچنان که باید و شاید از عهده‌اش بر بیایید، شفافیت و اطلاع‌رسانی صحیح و کافی است. اتحادیه بیش از هر چیز از نبود یک روابط عمومی منسجم رنج می‌برد؛ وعده‌ای که در طول برگزاری انتخابات دوره قبل از سوی نامزد‌های برنده انتخابات داده شده بود، اما به انجام نرسید. این بخش می‌توانست با اطلاع رسانی و توضیح درباره عملکرد‌ها جلوی بسیاری از شبه‌ها و بی‌اطلاعی‌ها را بگیرد.
او با تأکید بر اینکه اتحادیه ناشران به شدت در اطلاع‌رسانی ضعف دارد، گفت: اتحادیه یک کانال تلگرامی دارد که در این کانال جز اطلاعیه‌های اتاق اصناف و تبریک و تسلیت اعیاد و مناسبت‌های تقویم، مطلب خاص دیگری به اعضاء اطلاع‌رسانی نمی‌شود. درباره وب‌سایت آن هم که می‌توانید خودتان به آن رجوع کنید و کاربردی بودنش را بسنجید.
کاش سیستم انتخاباتی متفاوت بود
نورشمسی ادامه داد: اعضای اتحادیه ناشران دوست دارند بدانند اتحادیه، چه عملکرد و دستاوردی برایشان داشته است.ای کاش سیستم انتخاباتی و تجدید هیئت مدیره اتحادیه مانند شرکت‌های سهامی عام بود؛ یعنی مجمع عمومی تشکیل می‌شد، اعضاء دعوت می‌شدند، هیئت مدیره قبلی گزارش عملکرد می‌داد، سپس اعضاء راجع به آن موضوع نظر داده و به عملکرد هیئت مدیره نمره می‌دادند. چرا اتحادیه ما سالی یک‌بار اعضاء را جمع نمی‌کند و راجع‌به اقدامات انجام شده، گزارشی نمی‌دهد یا با اعضاء درباره آنچه انتظار دارند، هیئت مدیره برای آن‌ها انجام دهد، همفکری نمی‌کند؟
او با بیان اینکه هیئت مدیره و اعضای اتحادیه دو جزیره جدا از هم شده‌اند، گفت: این موضوع برای صنف نشر بسیار زیان‌بار است. انتخابات این تشکل باید به صورت مجمع عمومی برگزار می‌شد تا کسانی که می‌خواهند نامزد باشند، در آن مجمع اعلام کاندیداتوری می‌کردند، رسما برنامه می‌دادند و خودشان را در معرض پرسش و پاسخ و به اصطلاح وزن کردن سایر اعضاء قرار می‌دادند و در آن‌جا مشخص می‌شد چه اتفاقی باید بیفتد. حتی اگر این اتفاق هم میسر نیست، حق اعضاء است که سالانه در چند نشست عمومی صنفی از فعالیت اتحادیه خودشان مطلع و خواسته‌هایشان را بیان و با هم همفکری کنند.
این ناشر با اشاره به نامزد‌های پانزدهمن دوره هیئت مدیره اتحادیه که انتخاباتش روز سه‌شنبه (نهم اسفندماه) برگزار می‌شود، گفت: یکسری افراد با عنوان کاندیدای "مستقل" خود را معرفی کرده و برنامه‌هایشان را منتشر می‌کنند که باید این برنامه‌ها توسط اعضاء سنجیده شود که آیا گره‌ای از کار صنف باز می‌کند یا نه؟ یکسری افراد هم از اعضای هیئت مدیره فعلی هم بودند که براساس عملکرد و میزان تأثیرگذاری‌شان می‌توانیم درباره انتخاب آن‌ها تصمیم بگیریم. ولی اتفاق عجیبی که در این انتخاب افتاده است، شکل‌گیری جمع‌هایی است که می‌خواهند در هیئت مدیره حضور داشته باشند، اما نه برنامه شفافی دارند و نه برنامه‌ای کاربردی مبتنی بر رفع نیاز‌های روز و واقعی ناشران و کتابفروشان و البته به این موضوع باید حضور چهره‌هایی را اضافه کرد ادعا می‌کنند، می‌توانند مسائل صنف نشر را دچار تحول کنند، اما در عملکردشان در نهاد‌ها و مؤسسات و مجامع نشر در دوره‌های گذشته عملکرد شفافی نداشته‌اند و بعضا در دوره‌های مختلف بر طبل ناکارآمدی اتحادیه می‌کوبیدند.
آیین‌نامه‌ای غیر شفاف
نورشمسی درباره مسئله کاغذ نیز بیان کرد: منکر تلاش اتحادیه فعلی و اتحادیه قبل‌تر از آن برای ساماندهی موضوع کاغذ نیستم. اما می‌بینم دوستان می‌گویند کاغذ بر اساس آیین‌نامه‌ای، تخصیص و توزیع شده است. من به عنوان عضو اتحادیه، این آیین‌نامه را ندیده‌ام و خیلی از همکاران من نیز این آیین‌نامه را ندیده‌اند. مشخص نیست این آیین‌نامه کجا منتشر شده و چه کسی آن را نوشته است. آیا اعضاء از این آیین‌نامه مطلع بودند و یا آن را دیده و راجع‌به آن نظر داده بودند یا نه؟ انتظار داشتیم هیئت مدیره بیاید درباره این موضوع حداقل به رسانه‌ها پاسخ دهد. این روز‌ها در میان اعضای صنف درباره موضوع تخصیص کاغذ بحث‌های زیادی مطرح است وشاید هم برخی تصمیم‌ها و تخصیص‌ها توجیهی داشته، اما موضوع اصلی این است که در فضای غیر شفاف و بدون اطلاع رسانی فقط شبهه‌ها هستند که باقی می‌مانند
برخورد محافظه‌کاران
نورشمسی درباره مسئله برون‌سپاری و واگذاری امور نمایشگاه به صنف نیز اظهار کرد: معتقدم در این زمینه اتحادیه مقداری از موضع محافظه‌کاری برخورد کرد و این فرصت تاریخی را که می‌توانست نقش موثر و تأثیرگذاری هم در موضوع نشر کتاب و برگزاری نمایشگاه کتاب داشته باشد را به واسطه اختلاف‌نظر‌های داخلی از دست داد. حداقل انتظار اعضاء این است گزارشی منتشر می‌شد که ما این کار‌ها کردیم و این مذاکرات را انجام دادیم و به این نتایج رسیدم و به دلیل این مقصود میسر نشد.
او با تأکید بر اینکه برگزاری نمایشگاه کتاب توسط اتحادیه طی سال‌های اخیر فرقی با برگزاری نمایشگاه توسط وزارت ارشاد نداشت، ادامه داد: عملا در این موضوع اتفاق کاربردی و راهگشایی برای ناشران نیفتاد جز این که یکسری آدم‌ها و مسئولان عوض شدند. عده‌ای وزات ارشاد را متهم می‌کردند که یکسری غرفه‌ها را به آدم‌ها خاص می‌دهد و وقتی امور دست خودشان افتاد، همین اتهام‌ها به خودشان هم وارد شد. انگار در این موضوع همه از یک پلتفرم مشخص پیروی می‌کردند و به نوعی سهم خود را برداشتند و در عمل اتفاقی برای بدنه و بخش مستقل و ناشران کوچک، جوان و رو به رشد و آینده‌دار نیفتاد.
نورشمسی درباره مسئله قاچاق کتاب نیز گفت: همین الان و در روز روشن، در میدان انقلاب و کنار خیابان میز می‌گذارند و کوهی از کتاب که مشخص است کپی غیر مجاز و بدون مجوز از آثار پرفروش ناشران زحمتکش است را با کارتخوان می‌فروشند. دقت اگر بکنید این بساطی‌ها سیم‌کشی برق هم می‌کنند و کتاب ناشرانی را می‌فروشند که در همانجا کتابفروشی دارند. این چه مسئله‌ای است که هیچ نهاد صنفی و غیر صنفی نمی‌تواند درباره آن تصمیم بگیرد. در همین تهران در هر مرکز خریدی که می‌رویم، یک غرفه ایجاد کرده‌اند و کتاب‌ها را با ۵۰ درصد تحفیف می‌فروشند. چرا این موضوع فقط در صنف نشر اتفاق می‌افتد؟ آیا کسی جز تشکل صنفی ما باید برای مقابله با آن گام بردارد؟ ناشر و کتابفروش با این وضعیت اقتصادی جاری، کتاب تولید می‌کنند تا هم یک کار فرهنگی کنند و هم اقتصادشان را بچرخانند، اما وقتی کارشان گل کرد تازه باید شاهد عینی سوختن سرمایه و ذوق و تلاششان باشند. در سال‌های قبل دادسرای ویژه برای امور نشر ایجاد شد، یکی از کارکرد‌های صنف می‌توانست این باشد که از این ظرفیت برای مقابله با این مساله استفاده کند.
این ناشر و کتابفروش در پایان تأکید کرد: به نظر می‌رسد ساختار و نظام اداری اتحادیه ناشران و کتابفروشان باید دچار اصلاح اساسی شود و اعضای صنف باید این موضوع را مطالبه کنند و از انفعال فعلی خارج شوند و این مساله است که صنف را پویاتر خواهد کرد.
نگاه سنتی اتحادیه به ناشران دیجیتال
علی محمدپور، دبیر انجمن ناشران دیجیتال کودک و دبیر کمیته کتاب دیجیتال نیز با بیان اینکه از زاویه دیگری به اتحادیه نقد دارد، اظهار کرد: نگاه نهاد‌هایی مانند ما به اتحادیه، یک اتحادیه صنفی است که باید به دغدغه‌های ما نیز توجه می‌کرد و رویکردش با اتفاقاتی که در دنیای نشر می‌افتد هماهنگ‌تر و همسوتر می‌بود؛ یعنی اگر اتحادیه، اتحادیه صنف است چشم‌اندازش وسیع‌تر، اطلاعاتش بیشتر و حرکت‌هایش برای آینده بازار نشر به‌روزتر بود.
او با بیان اینکه اگر صنف، مسائل آینده بازار نشر را در نظر نگیرد، صنف را با چالش‌هایی روبه‌رو می‌کند کماکان که روبه‌روست، گفت: مولفان، ناشران و کتابفروشان بخشی از زنجیره کتاب هستند که از عوامل بیرونی تأثیر می‌گیرند و صرفا اتفاق‌های درون صنفی نیست که این بازار را تحت تأثیر قرار می‌دهد. مثلا گرانی دلار باعث افزایش قیمت کاغذ می‌شود و طبیعتا اتحادیه برنامه‌هایی برای کاهش فشار به روی ناشران اتخاذ می‌کند. یا گسترش فضای مجازی و کپی شدن شدید کتاب ناشران، با آن‌ها و کتابفروشان آسیب جدی می‌زند. بخشی از کپی شدن کتاب‌های ناشران دانشگاهی به خاطر فتوکپی در خود دانشگاه‌هاست.
این فعال صنعت نشر با تأکید بر اینکه بخشی زیادی از آسیب‌های نشر به خاطر تغییرات فناوری است، گفت: ابزار کپی به راحتی در دسترس است، پس باید جمع نماینده‌های صنف تدابیری در این زمینه اتخاذ کنند و پیگیر باشند تا بتوانند راهکار ارائه دهند. یا اگر کتاب‌های ناشران در کانال‌ها، پیج‌ها و سایت‌ها در دسترسی قرار می‌گیرد، کارگروه ویژه‌ای در اتحادیه تشکیل شود تا به صورت تخصصی و حتی بین‌المللی بتواند آن‌ها را دنبال کند؛ یعنی بتواند به عنوان اتحادیه صنفی و قانونی با شرکت‌هایی مانند تلگرام مکاتبه کرده تا پیج مورد نظر را به خاطر رعایت نکردن کپی‌رایت و تضییع حقوق ناشران ببندد.
او افزود: صیانت از حقوق ناشران و کتابفروشان صرفا در جست‌وجوی زیرزمینی کتاب نیست. البته این موضوع هم برای مدتی بود. آیا در دوره اخیر موضوع قاچاق زیرزمینی کتاب نبود یا کم شده بود؟ اتفاقات خیلی خیلی بیشتر شده بود، زیرا ابزار‌های تولید و فروش راحت‌تر در دسترس گرفته بودند؛ یعنی هم تولید کتاب راحت‌تر بود و هم فروش به بهانه یا با زمینه فضای مجازی و سایت‌های اینترنتی راحت‌تر شده بود.
محمدپور خاطرنشان کرد: در سال‌های اخیر اتفاق‌های مرتبط با کپی آثار ناشران چه به صورت الکترونیکی و چه چاپی به شدت بیشتر شد، ولی عجیب است که ععکس‌العمل اتحادیه را کمتر دیدیم. به عنوان کسی که مسائل را از بیرون می‌بینم، بهانه اینکه «دولت با ما همکاری نمی‌کند»، بهانه مناسبی نیست. مانند این است که من نان احتیاج دارم و ماشین پیدا نمی‌کنم که بروم و نان بخرم. این بهانه نبود همکاری‌ها و امکانات، کافی نیست و بخشی از فعالیت‌ها نیازی به همکاری دولت ندارد مثلا اینکه کارگروه تخصصی شکل بدهیم و بتوانیم پیج‌ها و کانال‌ها و سایت‌ها را ببندیم نیاز به همکاری جایی نداشته، زیرا بیشتر کار تخصصی است.
او با اشاره به پیدا کردن تعدادی از سرشاخه‌های کپی زیرزمینی کتاب توسط یکی از پلتفرم‌های فروش اظهار کرد: در جلسه‌ای که با مسئول کتاب یکی از پلتفرم‌های بزرگ فروش (دیجی کالا) که ۱۵ درصد از فروش کتاب ایران در بستر این پلتفرم اتفاق می‌افتد داشتیم، می‌گفت ۴۰ سرشاخه کپی کتاب را پیدا کردیم، اینکه چه کتاب‌هایی از کدام ناشر را کدام یک از ناشران کپی کرده، همه اطلاعات آن‌ها از عکس و کپی کارت ملی تا آدرس و شماره تماس را ارائه دادیم و گفتیم اگر دنبال کپی‌کار‌ها می‌گردید، می‌توانیم اطلاعات را به شما بدهیم. آنچه دست ماست این بود که صفحه‌شان را ببندیم که بستیم، اما خب آن‌ها جای دیگری فعالیت می‌کنند. اما هیچ اقدامی توسط اتحادیه انجام نشد. این عجیب است که این پلتفرم برای رسیدن به آن‌ها هزینه کرده است، اما کسی از اتحادیه به توجهی نشان نداده است. به نظر فعالیت اعضای صنف نشر با رویکرد صنفی نبود، صنف بوده، اما فعالیت‌ها صنفی نبوده است.
این ناشر با اشاره به رشد نشر الکترونیک در کشور اظهار کرد: تاکنون اتحادیه ناشران به رشد نشر الکترونیک کمکی نکرده؛ به این معنا اگر نشر الکترونیک بخشی از بازار نشر است، خب آن‌ها به دل اتحادیه بیایند و همزمان با اینکه به توسعه بازار کمک شود، به ناشران آموزش داده شده و تشویق شوند. این درحالی است که اتحادیه به این گروه از بازیگران، با دید خلافکار نگاه می‌کند. حوزه‌های نوین نشر از نظر دوستان، غیر قابل کنترل و مدیریت هستند و زمینه کپی آثار را فراهم می‌کند که این نگاه از روی بی دانشی است. حوزه ناشران دیجیتال و الکترونیک به لحاظ فنی بسیار قوی هستند و کسی جایی ندیده که کتاب از اپلیکیشن‌های مختلف برداشته شود، زیرا متن‌ها رمزگذاری می‌شود. دیدگاه اتحادیه به نشر الکترونیک دیدگاهی سنتی و قدیمی است و می‌توان گفت اتحادیه نگاهی به حوزه‌های جدید نشر نداشته است.
محمدپور با بیان اینکه نشر تابعی از فناوری است، گفت: تولد نشر با فناوری بوده است. از زمانی که دستگاه چاپ آمد، صنعت نشر شکل گرفت. دستگاه افست که آمد، نشر متحول شد و کلی ناشر متولد شدند. اگر تولید کتاب با تیراژ بالا هم نباشد، کتابفروشی هم وجود ندارد. اثر زمینه اصلی نشر است، اما فناوری باعث ایجاد نشر شده است. این فناوری در حال توسعه است، از چاپ‌های سنگی و سربی گرفته تا چاپ افست و حالا دیجیتال است که به راحتی و سرعت در دسترس است. نشر صوتی و الکترونیکی هم فناوری جدیدی است که در بستر اینترنت فراگیر شده است. این تحولات نشان می‌دهد، این حوزه باید متحول شده و به روز باشد و این موضوع هم باید نمود بیرونی پیدا کند که چنین چیزی را ندیده‌ام. یکی از ضعف‌های اتحادیه به دلیل این رویکردهاست.
اتحادیه مونوپلی شده
این فعال نشر یکی دیگر از ضعف‌های اتحادیه را مونوپلی شدن آن دانسته و توضیح داد: بیشتر اعضای اتحادیه ناشران و کتابفروشان را کتابفروشان تشکیل می‌دهند که آن‌ها هم تحت تأثیر برخی از ناشران عمومی هستند. در این بین گروهی از ناشران بزرگ عمومی که توان هدایت و مدیریت این گروه کتابفروشان را دارند، با رای‌شان اتحادیه را در دست می‌گیرند. در واقع عده‌ای از ناشران بر اساس منافع خود می‌توانند رای کتابفروشان را مدیریت کنند. می‌توان گفت بیشتر اعضای اتحادیه کتابفروشان هستند و بازیگران تأثیرگذار آن تعداد از ناشران که برآیند کل بازار نیستند و کسانی که می‌بینند نمی‌توانند تأثیر بگذارند، کنار میکشند.
او با اشاره به حاشیه‌های انتخابات دوره چهاردهم گفت: آن زمان رقابت شدید بود و گروهی از دوستان با ابزار اتهام‌زنی گروه دیگر را به بهانه ایجاد کتابفروشی بزرگ و تأثیر این اقدام بر ورشکستیگی کتاب‌فروشی‌های کوچک، توانستند رای کتابفروشان را بزنند. این‌ها نشان می‌دهد، بازیْ بازیِ بدی است و این بازی بد نتیجه اتحادیه را بد کرد. اگر دولت می‌خواهد دیگر پشت اتحادیه نباشد، من به دولت حق می‌دهم. اتحادیه زمانی اتحادیه است که تمامی بازیگران و موثران را در دل خود داشته باشد. این انحصارگرایی، بازی‌سازی و اینکه گروه خاصی قدرت داشته باشند، حق طبیعی دولت است که کنار بکشد و حمایت لازم را از اتحادیه نداشته و از انجمن‌ها حمایت کند.
علی محمدپور اظهار امیدواری کرد در انتخابات آینده اتفاق دیگری بیفتد و اتحادیه ناشران و کتابفروشان تخصصی‌تر شود و سپس توضیح داد: یعنی اتحادیه ناشران از اتحادیه کتابفروشان جدا شده و هرکدام به مسائل خود بپردازند. همانطور که گفتم بیشتر اعضای اتحادیه را کتابفروشان تشکیل می‌دهند اماچقدر دغدغه‌های آن‌ها پیگیری شد؟ بسیار کم. بیشتر اعضای هیئت مدیره هم ناشران بودند و گاه اتفاق افتاده که صد در صد اعضا هیئت مدیره ناشر بودند. شاید یکی از راه‌کار‌ها تخصصی شدن اتحادیه باشد تا به صورت تخصصی به موضوعات بپردازد و موضوعات مشترک هم با نشست‌ها و گارگروه‌های مشترکحل شود و باهم به همکاری بپردازند که الان این‌گونه نیست.
