به پژوهشگران با بیشتر از ۴-۵ مقاله در سال باید شک کرد

شهرام صدقی در مورد اینکه چرا برخی افراد در حوزه علوم پزشکی، سالانه مقالات زیادی منتشر می‌کنند و بیشتر به سمت انتشار مقالات رفته‌اند؟ گفت: مسئله اصلی از جایی شروع شده است که مراجعی ناخواسته به دلایل مختلف این موضوع را تسهیل کردند. بخش عمده‌ای از شاخص‌های ارزیابی که در نظام آموزش عالی کشور موجود است، مبتنی بر متریکس‌ها و سنجه‌هایی است که در آن به تولید مقالات، ارجحیت داده شده است.

وی ادامه داد: متاسفانه فقط این بخش از پژوهش که مقاله تولید شود، بیشتر از سایر جنبه‌ها اهمیت پیدا کرده است؛ در صورتی که پژوهش می‌تواند آثار و تبعات و تاثیرات مهم دیگری نیز داشته باشد. اثرات پژوهش‌های علوم پزشکی فقط در مقاله خلاصه نمی‌شود. در پژوهشی که ما قبلاً در فرهنگستان علوم پزشکی انجام دادیم، این موضوع توضیح داده شده و بر اساس آن کتابی تحت عنوان «سنجش اثر پژوهش در علوم پزشکی» چاپ شده است.

عضو فرهنگستان علوم پزشکی با بیان این‌که ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین تاثیر و دستاوردی که پژوهش دارد، بحث تولید علم و تعداد مقالات است؛ گفت: رسیدن به این شاخص هم خیلی ساده است و نیاز به مقدمه و مؤخره‌ای ندارد؛ کافی است مقاله نوشته شود و به مجله ارسال شود و پس از داوری ملاحظات مد نظر داوران اعمال شود و مقاله منتشر شود. در صورتی که پژوهش می‌تواند آثار دیگری داشته باشد؛ مثلاً این که یک پژوهش چقدر در طرح و برنامه‌های اجرایی و مدیریتی در کشور استفاده می‌شود و چقدر شانس تبدیل شدن به سند اجرایی را دارد؟ این می‌تواند یک اثر پژوهش باشد. مخصوصاً کشور ما که در شرایط تحریم به سر می‌برد و با بحران‌های متعددی هم درگیر هستیم.

وی افزود: همچنین بررسی این‌که از طریق این تحقیقات چقدر مواد و ابزار در حوزه سلامت و دارو و درمان ایجاد شده و یا پولی که صرف پژوهش شده، چقدر نیاز مثلاً دارویی را در کشور برطرف کرده است، چه ابزار‌های پزشکی ساخته شده، چقدر ثبت اختراع شده و یا چه داده‌هایی برای پژوهش‌های آتی ایجاد کرده است؛ این‌ها همگی تاثیراتی هستند که پژوهش‌ها می‌توانند داشته باشند.

صدقی با بیان این‌که «مسائل مختلفی دست به دست هم دادند و افراد تشویق شده‌اند که مقالات بیشتری بنویسند»؛ خاطر نشان کرد: وقتی این تاثیرات را در کنار آیین‌نامه‌های موجود قرار می‌دهیم، می‌بینیم که تناقضات بسیاری وجود دارد. متاسفانه بر اساس آیین‌نامه‌های استخدامی و ارتقاء؛ اعضای هیئت‌علمی وظیفه دارند که یک سری تکالیف از جمله نوشتن و انتشار مقالات را که در آن قوانین مشخص شده را به جا بیاورند؛ بنابراین افراد به سمت مقاله نوشتن متمایل می‌شود، چون تولید دارو و ابزار با وجود این‌که نیاز‌های گسترده‌ای در این حوزه داریم، سخت است.

یک پژوهشگر سالانه ۴-۵ مقاله واقعی می‌تواند منتشر کند

استاد کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران، در پاسخ به این سؤال که آیا تعداد بسیار زیاد مقالات یک پژوهشگر می‌تواند نشان‌دهنده کیفیت پایین مقالات باشد؟؛ گفت: پاسخ این سوال می‌تواند هم بله باشد و هم خیر. استانداردی را می‌توان برای تعداد مقالات سالانه یک پژوهشگر در نظر گرفت و تعداد آن با توجه به ماهیت پژوهش در حوزه سلامت و این که فرد چقدر فراغت داشته باشد، چه تعداد دانشجو داشته باشد و ... می‌تواند متغیر باشد.

وی ادامه داد:، ولی با توجه به تخصص من در زمینه علم‌سنجی و سیاست‌گذاری در پژوهش‌های سلامت؛ می‌توان گفت اگر بنا بر این باشد که پژوهش واقعی انجام شود، تعداد مقالات یک پژوهشگر در یک سال نباید بالاتر از حدود ۴ تا ۵ مقاله باشد و به بیشتر از این تعداد، باید شک کرد.

صدقی در مورد دلایل خود برای این موضوع، توضیح داد: پژوهش‌های حوزه سلامت و بسیاری از حوزه‌های دیگر، باید پیش از آغاز تاییدیه اخلاق بگیرند و گرفتن این تاییدیه حداقل یک ماه زمان می‌برد. همچنین پژوهش نیاز به مقدماتی دارد؛ مثلاً اگر پژوهش کیفی است، نیاز به مصاحبه دارد و باید برای آن ابزار بسازیم و یا ابزارمان را راستی‌آزمایی کنیم و داده جمع‌آوری کنیم و مصاحبه یا داده‌های خود را پیاده‌سازی و آماده‌سازی و تحلیل کنیم و این‌ها خیلی زمان‌بر هستند؛ بنابراین اگر من به عنوان یک پژوهشگر، عنوان کنم که سالی ۲۰ مقاله و یا خیلی بیشتر منتشر کرده‌ام، قطعاً یک جای کار می‌لنگد.

مدیر اطلاع‌رسانی پزشکی و منابع علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران، ضمن بیان این موضوع که نویسندگان یک مقاله بر اساس نوع مشارکت‌شان در مقاله، تقسیم‌بندی می‌شوند، گفت: متاسفانه برخی در یک روند غیراخلاقی نام‌شان به مقاله اضافه می‌شود. کمیته اخلاق نشر یا COPE (Committee of Publication Ethics) استانداردی را در این خصوص تعریف کرده و بر این اساس مؤلفانی را که به صورت غیراخلاقی عمل می‌کنند، دسته‌بندی کرده است.

نویسندگانی همانند شبح!

وی در ادامه در مورد انواع مؤلفان، به نویسندگان «شبح» و یا نویسندگان «پشت‌پرده» اشاره کرد و گفت: نویسندگان شبح یا Ghost author؛ افرادی هستند که معمولاً در ازای پول مقاله می‌نویسند، ولی در جایی نامشان درج نمی‌شود؛ مانند مراکز مقاله‌فروشی و پایان‌نامه فروشی.

صدقی ادامه داد: نوع دوم نویسندگان مهمان یا Guest author هستند. این افراد، افراد با سابقه‌ای هستند که هیچ عملکرد قابل ملاحظه‌ای در فرآیند تولید مقاله نداشتند؛ اما به خاطر این‌که شانس انتشار یک مقاله بالا برود؛ نویسندگان جوان و یا کم‌تجربه که اغلب در ابتدای راه هستند، نام آن‌ها را در مقاله‌شان اضافه می‌کنند تا شانس انتشار مقاله بیشتر شود. دسته آخر Gift author‌ها هستند. این افراد هیچ تاثیری در روند پژوهش نداشتند، اما به خاطر بده‌بستان‌ها و برخی ملاحظات، اسمشان در مقاله اضافه می‌شود.

وی با بیان این‌که در کشور ما Gift author‌ها بیشتر مشکل ایجاد می‌کنند، توضیح داد: کسی که خودش ۵ تا مقاله دارد و نام افراد دیگری را در یک مقاله خودش اضافه می‌کند و بعد این ۵ نفر نیز اسم این فرد را به صورت متقابل به مقاله خودشان اضافه می‌کنند و همین موضوع مشکلاتی را ایجاد می‌کند.

عضو فرهنگستان علوم پزشکی، اظهار کرد: ما در حوزه سلامت سالانه ۲۷ تا ۳۰ هزار مقاله منتشر می‌کنیم و متاسفانه بیش از ۶۰ تا ۷۰ درصد از آن‌ها هیچ استنادی نمی‌گیرند. این نشانی از حضور پر رنگ Gift author‌ها و مقالات با کیفیت پایین است و هیچ‌جا هم نظارتی بر روی این موضوع نمی‌کند.

زیاد بودن نویسندگان یک مقاله همیشه نشان‌دهنده وسعت مطالعه نیست

صدقی در پاسخ به سوال ایسنا در مورد مقالات پُرنویسنده و مشکلاتی که در مورد آن‌ها وجود دارد، گفت: مقالات پرنویسنده یا مقالات GBD (The Global burden of disease)، غالباً مقالات اقتصادسنجی هستند و جنبه‌های مختلف اقتصادی، عوامل خطر و ... را بررسی می‌کنند. این مقالات ذاتاً خوب هستند. در حالت درست، مقالاتی که بین قاره‌ای و طولانی‌مدت باشند، مثل مقالات کوهورت و یا مقالاتی که به صورت کراس و همزمان در چند نقطه انجام می‌شوند؛ پرنویسنده هستند و تیم بزرگی آن را انجام می‌دهند. ولی به نظر من، ۵ درصد کل انتشارات در دنیا می‌تواند چنین شرایطی داشته باشد.

وی ادامه داد: این مقالات در دنیا هم به نوعی مورد توجه قرار می‌گیرند و در ایران هم رواج پیدا کرده است. ولی همیشه زیاد بودن نویسندگان یک مقاله، نشان‌دهنده وسعت مطالعه نیست. بخش عمده آن، اضافه کردن اسم افراد به مقاله‌ها است و به نظر من این موضوع، ناشی از همان موضوع نویسندگان Guest و Gift است. همین موضوع باعث شده این روند، افزایشی شود.

وی با بیان این‌که ما همه چیز را روی سنجه‌ها بردیم، گفت: خیلی راحت عنوان می‌کنیم کسی که به اچ‌ایندکس ۱۵ برسد، امتیاز دارد و استاد، دانشیار و ... می‌شود. مشکل از این مقالات نیست؛ مشکل ما هستیم که متاسفانه این موضوع را عامدانه و بدون توجه به تبعات آن تسریع کردیم و به جای اینکه طرح‌ها و وظایف مرتبط با نیازهایمان را از دانشگاه بخواهیم، بر روی این مساله تاکید کردیم و حتی پشتوانه‌های قانونی و اجرایی فراهم کردیم.

مقالاتی که باعث دوپینگ پژوهشگران می‌شوند!

عضو فرهنگستان علوم پزشکی، خاطر نشان کرد: این مقالات مثل دوپینگ هستند؛ اسم یک فرد در این مقالات می‌آید و ظرف سه سال، اچ ایندکس او جابه‌جا می‌شود. در خیلی از کشور‌ها هم این کار را انجام می‌دهند، ولی قرار نیست کشور‌های دیگر کار اشتباه که انجام می‌دهند، ما نیز آن را تکرار کنیم.

وی خاطرنشان کرد: در حال حاضر در سامانه علم‌سنجی وزارت بهداشت نیز وقتی گزینه حذف مقالات پرنویسنده را انتخاب می‌کنیم، رتبه‌بندی پژوهشگران تغییر زیادی می‌کند.

بسیاری از مشکلات جامعه نیازی به پژوهش ندارند

صدقی با بیان این که بسیاری از مشکلات ما در جامعه نیاز به پژوهش ندارند، گفت: بسیاری از مسائل بیشتر در حوزه آمار هستند و نیازی به انجام پژوهش ندارند. این که چقدر از مردم در تهران بر اثر آلودگی هوا می‌میرند، نیاز به پژوهش ندارد. این را همه پذیرفته‌اند که یک تعداد مرگ بر اثر آلودگی هوا داریم، ولی راهکار آن چیست؟ جامعه علمی برای این مشکل چه راهکاری دارد؟

وی به استفاده نشدن از نتایج تحقیقات در کشور اشاره کرد و گفت: برخی اوقات راهکار هم ارائه شده است، ولی در برخی بخش‌ها منافعی وجود دارد که علم را هم به مسلخ می‌برند. ما از نظر تولید اتومبیل‌های احتراقی تکنولوژی پایینی داریم؛ اما کشور‌هایی هستند که توانستند با راهکار‌های جایگزین نظیر استفاده از کیت‌های ارزان‌قیمت و تبدیل خودرو‌های فعلی‌شان به خودرو‌های الکتریکی هم این مشکل را حل کردند و هم به دلیل کاهش استهلاک و حذف قطعات مصرفی نظیر انواع روغن‌ها و لنت‌ترمز و قطعات موتور خودرو باعث کاهش نیاز‌های ارزی‌شان شدند.

وی در ادامه با اشاره به شیوه کم‌هزینه‌ای که کشور مکزیک برای مشکل آلودگی هوا استفاده کرده است، گفت: چرا ما که در شرایط تحریمی هستیم، از این راهکار‌ها استفاده نمی‌کنیم؟ این تخصص‌ها در کشور ما وجود دارد؛ اما متاسفانه منافع برخی اجازه استفاده نمی‌دهد.

عضو فرهنگستان علوم پزشکی با بیان این که کیفیت مقالات در چنین بخش‌هایی خودش را نشان می‌دهد، گفت: ما انتشار مقاله‌مان بالاست، ولی هیچ پاسخی به مشکلات کشور داده نمی‌شود؛ بنابراین می‌توان گفت که بله باید به کیفیت مقالات این نویسندگان شک کرد.

ساختار پژوهش در ایران یک ساختار اداری است

صدقی در پاسخ به این سوال که چرا با وجود انتقادات فراوان در مورد این سیاست‌ها، رویکرد وزارت بهداشت تغییری نکرده و هنوز در سامانه علم‌سنجی بر اساس تعداد مقالات، رتبه‌بندی انجام می‌شود؟ گفت: وزارت بهداشت باید ساختار و چارچوب مشخصی برای پژوهش تعریف کند. ساختار پژوهش در کشور ما اداری است. یعنی من به عنوان پژوهشگر، تنها ساختار و تشریفات پژوهش را رعایت می‌کنم؛ مثلاً پروپوزال بنده و یا دانشجوی من تایید می‌شود و کار انجام می‌شود و تمام. ولی هیچ برنامه مشخصی وجود ندارد که ماحصل پولی که در پژوهش ریخته می‌شود، چه می‌شود؟ به عبارت دیگر نظام پژوهش ما یک نظام سوسیالیستی و متحدالشکل با رویه‌های یکسان است، ولی انتظاری که از آن داریم، انتظار مسئله‌محوری است. در صورتی که ما می‌توانیم از تجربه کشور‌های دیگر استفاده کنیم.

وی ادامه داد: نیازی نداریم که از سامانه‌ای مثل سامانه علم‌سنجی استفاده کنیم. همه شاخص‌ها در پایگاه‌های بین‌المللی وجود دارند. سامانه علم‌سنجی ما کاری انجام نمی‌دهد. این در صورتی است که وزارت بهداشت باید ساختار داشته باشد و مثلاً ۱۰۰ نیاز کشور را در حوزه دارو، ابزار‌های پزشکی و امثالهم اعلام کند.

نیازمند واسطه‌گری در حوزه پژوهش هستیم

مدیر اطلاع‌رسانی پزشکی و منابع علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران، با بیان اینکه نیازمند این هستیم که سازوکاری در بخش پژوهش شبیه سازوکار‌های دلالی در بخش مسکن ایجاد کنیم، ادامه داد: به زبان عامیانه باید یک سری سازوکار شبیه واسطه‌گری بین پژوهشگر و نیاز‌های پژوهشی ایجاد کنیم. این پیشنهاد از طرف دانشگاه ما به وزارت بهداشت ارائه شده که سامانه هم‌رسانی بین صنعت، متخصصین و شرکت‌های فناور ایجاد شود. مشکل وزارت بهداشت این است که هیچ‌جا نیاز‌های خود را اعلام نکرده است.

وی در پاسخ به این سوال که آیا این سازوکار مشابه نظام ایده‌ها و نیاز‌ها (نان) وزارت علوم است؟، گفت: بله می‌تواند مشابه این سامانه باشد و یا کلاً یکی باشد، هر چند پیشنهادی که ما ارائه کرده‌ایم، مبتنی بر داده‌کاوی است، در حالی‌که سامانه «نان» بر اساس خوداظهاری است و ممکن است همه افراد از ادبیات یکسانی برای تعریف نیاز‌ها یا فناوری و محصول مورد نیازشان استفاده نکنند. این موضوع ناشی از همین چندگانگی‌هاست. شاید بتوان با انجام اصلاحاتی نیاز‌های وزارت بهداشت را هم در این سامانه درج کرد تا به بخشی این نیاز‌ها پاسخ داده شود. هرچند ادبیات و اصطلاحات در حوزه ساختار، تفاوت‌هایی با دیگر حوزه‌ها دارد.

صدقی با بیان این‌که اهمیت حوزه سلامت از آن‌جاست که با مسئله مرگ و زندگی در ارتباط است، اظهار کرد: ما متاسفانه در این حوزه خیلی تحت تاثیر تحریم‌ها قرار می‌گیریم. چون نیاز‌های ما اغلب نیاز‌های فناورانه و ارزبر است. خیلی از این‌ها را می‌توان تعریف و با استفاده از ظرفیت‌های داخلی برطرف کرد.

وی ادامه داد: البته باید توجه داشت که معمولاً ۳۰-۴۰ درصد از تحقیقات، تحقیقاتی هستند که نتیجه‌ای ندارند. در کشور‌های دیگر مانند چین، آمریکا، انگلستان و ... نیز به همین صورت است. مهم این است که چه بخش از تحقیقات متناسب با نیاز‌های ما است. نکته دوم این است که علاوه براین‌که وزارت بهداشت ساختار نظام‌مند برای پژوهش ندارد، بوردهای‌تخصصی، گروه‌های تخصصی و قطب‌های کشوری مختلفی در سطح دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور و وزارت بهداشت وجود دارند، ولی این‌ها به هم پیوسته نیستند. کشور‌های مختلف حالتی را ایجاد کرده‌اند که اتاق فکری وجود دارد و اعلام نیاز می‌کنند.

عضو فرهنگستان علوم پزشکی با اشاره به روند ساخت واکسن کووید-۱۹ در کشور انگلستان، گفت: انگلستان یک ساختار چابک و عملیاتی برای پژوهش دارد. در دوران کرونا، فراخوان دادند و عنوان کردند که هر کس می‌تواند برای واکسن کرونا اقدام کند. دولت انگلستان در زمان نخست‌وزیری بوریس جانسون، ۵۴۴ میلیون پوند بودجه مورد نیاز این برنامه را تامین کرد و شورای پژوهشی (ریسرچ کانسیل) انگلستان اعلام کرد که هر کسی بیاید واکسن بسازد. شاید بیش از ۳۰ گروه تحقیقاتی پروپوزال دادند و منابع مالی در اختیار ایشان قرار گرفت. من به شخصه این مساله را دنبال کردم؛ ۸ واکسن تولید شد، ولی سه واکسن تبدیل به محصول شد. چون عقبه فکری که وجود داشت، نیازسنجی کردند، فراخوان دادند، شرح خدمات نوشتند و نظارت کردند و واکسن مورد نیازشان را هم تولید کردند.

وی ادامه داد: وزارت بهداشت یک معاونت تحقیقات و فناوری دارد؛ کل پرسنل این معاونت بیشتر از ۵۰-۶۰ نفر نیستند. چه ظرفیت و چارچوبی وجود دارد که وزارت بهداشت بگوید این نیاز‌های من است و به آن پاسخ داده شود؟

باید یک مدل بومی برای پژوهش ارائه کنیم

صدقی با اشاره به ضرورت وجود ساختار پژوهشی، تاکید کرد: همان‌طور که مدل‌های مختلفی در دنیا برای پژوهش وجود دارد، ما نیز باید یک مدل و ساختار برای پژوهش در حوزه سلامت داشته باشیم، ولی ما این مدل را نداریم. نمی‌گویم که ۱۰۰ درصد یک مدل از کشور انگلستان، استرالیا و ... بیاوریم. ما می‌توانیم با توجه به نیاز‌های خود، بر اساس ساختار‌ها و هنجار‌های خود یک مدل ارائه کنیم.

وی با بیان این‌که هیچ‌کس مخالف هزینه‌کردن در نظام سلامت نیست، گفت: وزارت بهداشت باید ساختار مشخصی داشته باشد و اولویت‌ها در آن مشخص شود. بُورد‌های تخصصی علمی می‌توانند اولویت‌های حوزه خود را مشخص کنند و تصمیم‌گیری در مورد اولویت‌ها به عهده بُورد باشد. بودجه، همان بودجه باشد، ولی به جای ۱۰۰ تا ۱۰۰۰ تا پژوهشی که خیلی به درد نمی‌خورند، ۱۰ پژوهش متناسب با نیاز‌ها تعریف شود. آن زمان یک ارتباطی بین شهروندان و جامعه علمی کشور برقرار می‌شود و شهروندان می‌بینند که یک نیازی وجود داشت و به آن نیاز پاسخ داده شد.

وی تاکید کرد: لازم است که این اتفاق بیفتد تا ما ببینیم افق پیش روی ما در پژوهش‌های حوزه سلامت کجا است؛ وگرنه با این عدد و رقم‌ها و سایتیشن و. چیزی تغییر نمی‌کند.

رتبه ۴۴ ایران در سهم بودجه پژوهشی به کل تولید ناخالص داخلی

مدیر اطلاع‌رسانی پزشکی و منابع علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران، اظهار امیدواری کرد که پژوهش‌ها به سمت نیاز‌ها بروند و گفت: بر اساس آمار سال ۲۰۱۹ ما در شاخص «نسبت سهم بودجه پژوهشی به کل تولید ناخالص داخلی»، در بین دیگر کشورها، رتبه ۴۴ را داریم و سهم پژوهش در کشور ما زیر ۳ دهم درصد از کل تولید ناخالص داخلی است. این میزان خیلی کم است و اصلاً با تولید ۳۰ هزار مقاله در سال هم‌خوانی ندارد.

وی ادامه داد: در جایی که نظام سلامت ما ۷ تا ۸ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور را می‌بلعد، سهم پژوهش در کل کشور، بسیار کم است. ما باید سهم بیشتری از تولید ناخالص داخلی را به پژوهش اختصاص دهیم تا این شبهه به وجود نیاید که در نظام سلامت، ما درمان‌محور هستیم. حتی اگر درمان‌محور هستیم، باید نیازهای‌مان به دارو و ابزار را از این طریق تامین کنیم تا برای مردم و کشور هزینه مادی و به تبع آن اجتماعی ایجاد نکنیم.

صدقی اظهار کرد: علمی برای ما باعث افتخار است که علم نافع باشد و این علم خود را در عمل نشان دهد. این طور نباشد که بگوییم مواد اولیه دارو وارد نشده و به همین دلیل آنتی‌بیوتیک نداریم و برویم با هواپیما از کشور‌های دیگر آنتی‌بیوتیک وارد کنیم یا هر از چندگاهی با کمبود یک دارو در کشور مواجه شویم. ما باید با مردم و دانشجویان و ... روراست باشیم. بگوییم که نیاز ما این است و نیازهایمان را برطرف کنیم تا شهروندان امیدوار شوند.

وی تاکید کرد: هر جای دنیا مردم از بخش سلامت یا آموزش راضی باشند، رضایت نسبی داشته باشند، شرایط و اوضاع جامعه از ثبات برخوردار بوده و باعث افزایش امنیت روانی شهروندان شده است؛ نظیر کوبا که در همسایگی آمریکا قرار دارد و علی‌رغم تحریم‌های ۷۰-۸۰ ساله علیه این کشور، تقریبا ۱۰۰ درصد جمعیت این کشور زیر پوشش خدمات درمانی و آموزشی رایگان دولت قرار دارند.