پایان اردوغان، ترسناک یا امیدوارکننده

در حالی که چند روز به انتخابات ترکیه مانده این رویداد از نزدیک در دستور کار محافل کشور‌های امریکا و اتحادیه اروپا قرار دارد. در چند ماه اخیر، نگاه رسانه‌های غربی به این رویداد روز به روز تغییر کرده است.

رسانه‌های غربی که تا چند ماه پیش روابط اقتصادی و سیاسی با ترکیه را از منظر پیروزی مجدد رجب طیب اردوغان ارزیابی می‌کردند، با نزدیک شدن به تاریخ انتخابات و نمایش موفق مخالفان به این نتیجه رسیدند که باد سیاست به نفع مخالفان می‌وزد. به‌طوری‌که هم تیتر و هم لحن اخبار رسانه‌های اصلی جهان غرب رفته رفته تغییر کرد.

رقابتی‌ترین انتخابات ۲۰ سال اخیر
انتظار می‌رود انتخابات ۱۴ مه ۲۰۲۳ در ترکیه رقابتی‌ترین انتخابات در دوران حکومت ۲۰ ساله اردوغان باشد، زیرا این کشور با سال‌ها نابسامانی اقتصادی، کاهش ارزش پول ملی، تورم لجام‌گسیخته و پیامد‌های یک زلزله ویرانگر دست و پنجه نرم می‌کند. اردوغان با بزرگ‌ترین چالش سیاسی خود از زمان به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲ مواجه است. مخالفان رییس‌جمهور را به خاطر سیاست‌های او در زمینه اقتصاد، قوه قضاییه و سیاست‌های اجتماعی مورد انتقاد قرار می‌دهند.

انتخاب عمدی این روز از سوی رییس جمهور اردوغان برای برگزاری انتخابات یادآور ۱۴ مه ۱۹۵۰ است؛ روزی که حزب دموکرات DP به رهبری عدنان مندرس که شخصیتی مذهبی داشت و برای اولین‌بار پس از تاسیس جمهوری سکولار ترکیه در دوره او بود که گشایشی نسبت به حضور گروه‌های مذهبی در صحنه سیاست و اجتماع رخ داد، شکست تاریخی تلخی به CHP حزب جمهوری‌خواه خلق تحمیل کرد به‌طوری که حزب دموکرات ۸۵ درصد آرا را کسب کرد و در مقابل ۴۱۶ نماینده راه یافته به مجلس از حزب مندرس تنها ۶۹ نفر از حزب جمهوری‌خواه خلق یعنی حزب رقیب اردوغان توانستند راهی مجلس شوند.

اردوغان بار‌ها در میتینگ‌های انتخاباتی در سال‌های قبل عنوان کرده بود که راه او ادامه راه عدنان مندرس است، کسی که بعد‌ها توسط سکولار‌های ترکیه به دار آویخته شد. با نگاهی به شرایط اقتصادی ترکیه، اردوغان دستور کاهش شدید نرخ بهره توسط بانک مرکزی ترکیه را صادر کرد که باعث شد تورم در ماه اکتبر به بالاترین میزان در ۲۴ سال گذشته یعنی بیش از ۸۵ درصد افزایش یابد و پس از آن تورم در ماه مارس به ۵۰ درصد نسبت به مشابه سال گذشته رسید.

متعاقبا این بحران، هزینه‌های زندگی همه خانوار‌های ترکیه را تحت تاثیر قرار داده به طوری که درآمد و پس‌انداز مردم را از بین برده و قدرت خرید آن‌ها را فلج کرده است. از طرفی دیگر دولت اردوغان متهم به کوتاهی یا عدم واکنش به موقع به زلزله قهرمان مردمش شده است. پس از وقوع زلزله در ۱۱ استان، میلیون‌ها شهروند بی‌خانمان شدند و همه چیز را از دست دادند.

تحلیلگران می‌گویند که به‌رغم کنترل کامل اردوغان بر کشور و تمام نهاد‌های آن، او به دلیل سال‌ها فرسایش نهادی در کشور بلافاصله پس از زلزله نتوانست به سرعت عمل کند. فروش چادر‌های هلال احمر به سازمان‌های مردم‌نهاد و عدم هماهنگی آفاد (سازمان مدیریت بحران) نیز باعث انتقاد‌های تندی از دولت در جریان زلزله شد.

یکی دیگر از مشکلات کنونی این است که ترکیه میزبان نزدیک به ۴ میلیون سوری است، بنابراین بسیاری از ترک‌ها که با هزینه‌های سنگین زندگی دست و پنجه نرم می‌کنند به‌طور فزاینده‌ای با پناهجویان دشمنی می‌کنند. همه جناح‌های مخالف، حزب عدالت و توسعه را به باز کردن مرز‌ها و اجازه ورود بی‌کنترل بسیاری از افراد ناشناس به کشور متهم کرده‌اند و قول داده‌اند که شرایط مساعدی را برای بازگشت داوطلبانه سوری‌ها به کشورشان فراهم کنند.

اپوزیسیون اذعان دارد که این امر نه تنها مستلزم تقسیم مسوولیت بین‌المللی، بلکه مستلزم گفتگو با دمشق است. به دنبال درخواست قلیچداراوغلو برای دیدار با بشار اسد رییس‌جمهور سوریه، اردوغان نیز مدتی است تلاش می‌کند به سوریه نزدیک شود، اما بشار اسد می‌گوید تنها زمانی با رییس‌جمهور ترکیه دیدار خواهد کرد که ترکیه آماده خروج کامل نیرو‌های نظامی خود از شمال سوریه باشد.

در این انتخابات که مصادف با صدمین سالگرد تاسیس جمهوری سکولار ترکیه توسط مصطفی کمال آتاتورک است، اردوغان با مخالفانی روبه‌رو خواهد شد که از سوی کمال قلیچداراوغلو، رهبر CHP، ملقب به «گاندی ترکیه» که نوید تغییرات بزرگ را در این انتخابات می‌دهد، رهبری می‌شوند.

به گفته روبن سیلورمن، محقق موسسه مطالعات ترکیه دانشگاه استکهلم، ائتلاف گسترده قلیچداراوغلو یک ضرورت است، زیرا تاکنون هیچ بازیگر سیاسی مسلطی برای رقابت با اردوغان ظاهر نشده است. این تا حدی کار خود اردوغان است، زیرا اکرم امام اوغلو، شهردار استانبول و صلاح‌الدین دمیرتاش، رییس مشترک سابق حزب کردی دموکراتیک خلق‌ها (HDP) با پیگرد قانونی و احکام زندان از صحنه سیاسی بیرون رانده شده‌اند.

علاوه بر قلیچداراوغلو، محرم اینجه از حزب مملکت با جمع‌آوری، ۱۱۴ هزار و ۶۵۷ امضا و سینان اوغان نامزد ائتلاف آتا با جمع‌آوری، ۱۱۱ هزار و ۵۰۲ امضا نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری هستند. هشت نامزد نیز موفق به جمع‌آوری امضای کافی نشدند و فاتح اربکان رهبر حزب «دوباره رفاه»، درخواست خود را در حمایت از نامزدی اردوغان پس گرفت. اگرچه اکثر نظرسنجی‌ها قلیچداراوغلو را پیشتاز نشان می‌دهند، اما اردوغان همچنان یک نامزد سرسخت و قوی با قدرت کامل است که دولت و نهاد‌های دولتی پشت سر اوست.

این باور عمومی وجود دارد که او هر کاری که لازم باشد برای ماندن در قدرت انجام خواهد داد و از امتیازات خود در قدرت استفاده خواهد کرد تا یک پیروزی ولو حداقلی را به دست آورد. براساس آخرین نظرسنجی‌ها اردوغان در آستانه انتخابات ۱۴ مه که به عقیده بسیاری مهم‌ترین انتخابات در تاریخ ترکیه است، از رقیب خود عقب‌تر است.

اکثر نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که قلیچداراوغلو، نامزد اپوزیسیون با بیش از سه درصد از اردوغان پیشی گرفته است. بلوک اپوزیسیون موسوم به «ائتلاف ملت» نیز در رقابت پارلمانی با حداقل ۴ امتیاز از اردوغان و متحدانش جلوتر است. علاوه بر این، آرای حزب دموکراتیک خلق‌ها (HDP) به راحتی بالای ۱۰ درصد است.

مروه طاهراوغلو، مدیر برنامه ترکیه در پروژه دموکراسی خاورمیانه مستقر در واشنگتن خاطرنشان می‌کند که بلوک موسوم به ائتلاف اپوزیسیون متنوع و رنگارنگ است و هر یک از افراد کلیدی حاضر در این ائتلاف می‌توانند برای بخش متفاوتی از ترکیه جذاب باشند. طاهر اوغلو در پنلی به میزبانی بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها اظهار کرد: در این لحظه تاریخی، بیش از هر زمان دیگری دلیل داریم که امیدوار باشیم انتخابات ماه مه در ترکیه پیروزی مخالفان را به همراه خواهد داشت.

انتخابات حیاتی برای اتحادیه اروپا
انتخابات ۱۴ مه نقطه عطفی جدی برای اروپا نیز هست که روابط مستمر امنیتی، تجاری و قدرت نرم با ترکیه دارد. پیش‌بینی‌های متفاوتی در رسانه‌های غربی درباره نتیجه انتخابات وجود دارد.

ولفانگو پیکولی، یکی از بنیانگذاران شرکت تحلیل ریسک مستقر در ایالات متحده Teneo، استدلال می‌کند که احساسات ضدغربی در ترکیه در طیف سیاسی وسیعی بسیار قوی است. پیکولی نتیجه‌گیری می‌کند: سیاست خارجی به قوام ائتلاف بستگی دارد. اتحاد ملت ائتلافی از احزاب است که هیچ‌وجه مشترکی جز میل به خلاص شدن از دست اردوغان ندارند. همه آن‌ها برنامه‌های بسیار متفاوتی دارند و این روی سیاست خارجی آن‌ها تاثیر می‌گذارد. پس از انتخابات، روابط ترکیه با غرب تا حد زیادی در حالت کما قرار دارد.

پیکولی همچنین خاطرنشان می‌کند که دولت بعدی مشکلات داخلی زیادی برای مقابله با این پدیده خواهد داشت. بی‌بی‌سی نیوز نیز در یک گزارش خبری اعلام کرده که اگر ائتلاف ملت به رهبری قلیچداراوغلو پیروز شود، می‌تواند سیستم پارلمانی ترکیه را احیا و نهاد ریاست‌جمهوری را اصلاح کند، حق وتوی رییس دولت را لغو کند، روابط این نهاد را با احزاب سیاسی قطع و هر هفت سال یک‌بار آن را قابل انتخاب کند.

از دیدگاه بی‌بی‌سی شش حزب مخالف در صورت پیروزی، این فرصت را خواهند داشت تا روابط با اتحادیه اروپا و هدف چند دهه‌ای ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا را که تحت حکومت اردوغان شکننده شده است از سر بگیرند و «اعتماد متقابل» را بازگردانند. اما این روند تغییر چندانی در رابطه با عضویت کامل ترکیه در اتحادیه اروپا ایجاد نخواهد کرد. صادقانه بگویم اتحادیه اروپا علاقه‌ای به عضویت ترکیه در آینده نزدیک ندارد حتی اگر تمام شرایط لازم برای عضویت را برآورده کند.

روزنامه انگلیسی دیلی تلگراف نیز در مقاله‌ای می‌نویسد: لفاظی‌ها و احساسات ضد مهاجران می‌تواند منجر به برکناری اردوغان شود. این مقاله بر نارضایتی وسیع مردم از موضوع مهاجران که طی سال‌ها در ترکیه شکل گرفته است، تاکید می‌کند. 
نظرسنجی‌ها مرتبا مهاجرت را در زمره مبرم‌ترین مسائل پیش روی کشور قرار می‌دهند. اردوغان که به میلیون‌ها پناهجوی سوری اجازه ورود به ترکیه داده در حالی که برای فرونشاندن خشم مردم تلاش‌هایی کرده است، اما سخنرانی‌های قلیچداراوغلو در مورد امنیت مرز‌ها و فرستادن سوری‌ها به خانه‌های‌شان برخلاف آرای اردوغان، آرای مخالفان را افزایش داده است.

اگر اردوغان ببازد
اگر اردوغان در انتخابات شکست بخورد دوره سختی را پیش‌رو خواهد داشت. ایهور سمیولوس، رییس انجمن مطالعات خاورمیانه می‌گوید که مطمئن نیست رییس‌جمهور فعلی در صورت شکست احتمالی، سمت خود را ترک کند. به گفته سمیولوس، اگر اردوغان در انتخابات شکست بخورد چه اتفاقی می‌افتد؟ این سوالی است که جامعه پاسخ روشنی برای آن ندارد. خطرات زیاد است، زیرا همان‌طور که از گذشته ترکیه می‌دانیم، بسیاری خواستار تحقیقات در مورد سرکوب‌ها و محاکمه‌های ناعادلانه پس از کودتای نظامی نافرجام سال ۲۰۱۶ خواهند بود.

بنابراین از دست دادن قدرت احتمالا برای اردوغان مشکلاتی را به همراه خواهد داشت. به همین دلیل است که خیلی‌ها فکر می‌کنند «او به این راحتی صندلی خود را رها نمی‌کند». بر اساس گزارشی که توسط بنیاد علم و سیاست (Stiftung Wissenschaft un Politik) مستقر در برلین منتشر شده است، اگر قرار باشد به نظرسنجی‌های فعلی اعتماد شود، انتظار می‌رود اردوغان در برابر کمال قلیچداراوغلو، رهبر CHP شکست بخورد.

اما از دست دادن ریاست‌جمهوری ضربه بزرگی برای اردوغان خواهد بود که از بودجه عمومی محروم خواهد شد تا ماشین حزب عدالت و توسعه به کار خود ادامه دهد. اردوغان با توجه به وضعیت رو به وخامت و سن بالا ممکن است نتواند قدرت لازم برای رهبری حزب خود را در قواره اپوزیسیون برای مدت طولانی داشته باشد. به گفته نکتاریا استامولی، محقق پولیتیکو اگر اردوغان در انتخابات پیروز شود، قدرت بیشتری خواهد گرفت. ترکیه ۸۵ میلیون نفر جمعیت دارد.

نگرانی غرب این است که اردوغان این را به عنوان فرصتی برای حرکت به سمت یک مدل فزاینده مذهبی محافظه‌کار ببیند که مشخصه آن تقابل‌گرایی منطقه‌ای با تجمع نیرو‌های سیاسی بزرگ‌تری در اطراف اوست. این به دور شدن ترکیه از غرب و روابط نزدیک‌تر با روسیه و کشور‌های خاورمیانه اشاره دارد. علاوه بر این، دور شدن حزب عدالت و توسعه از ارزش‌های لیبرال پس از انتخابات می‌تواند وجه محافظه‌کارانه آن را در نگاه غرب تقویت کند.

در مجموع، نظر عمومی در رسانه‌های غربی این است که ائتلاف ملت شانس زیادی برای پیروزی در انتخابات ۱۴ مه دارد. آن‌ها تاکید می‌کنند که در صورت پیروزی اپوزیسیون ترکیه می‌تواند لحن متفاوتی را در سیاست داخلی و خارجی ارایه کند، روابط معتدل‌تری با غرب برقرار کند و اردوغان نیز در آینده کاری سیاسی خود با شرایط دشواری روبه‌رو شود.

غرب و دوراهی «یک دوره دیگر با اردوغان» و «دوره بدون اردوغان»
اگرچه بحث «ترکیه بدون اردوغان» در محافل اروپا و امریکا آغاز شده و انتخابات در این زمینه به دقت رصد می‌شود، اما باید تاکید کنیم که تصور غرب از ترکیه بدون اردوغان با مشکلات جدی مواجه است و هنوز برای این برهه آماده نیستند. با نزدیک شدن به انتخابات ۱۴ مه، ما شاهد تغییر قابل توجهی در رویکرد محافل امریکا و اتحادیه اروپا در قبال ترکیه بوده‌ایم به ویژه در دو ماه اخیر.

تا چندی پیش در محافل غرب دلایل خاصی برای «یک دوره دیگر با اردوغان» وجود داشت با این حال در دو ماه اخیر شاهد تضعیف این رویکرد بودیم و در عوض، بحث آماده‌سازی برای «دوره بدون اردوغان» آغاز شده و به‌طور فزاینده‌ای در حال گسترش است. «ما باید برای ترکیه بدون اردوغان آماده شویم» اکنون این جمله در محافل غرب یک جمله رایج است. سوالاتی در مورد اینکه چنین ترکیه‌ای برای جهان در حال جهانی شدن از سیاست خارجی گرفته تا اقتصاد، انرژی تا امنیت غذایی چه معنایی خواهد داشت و پیامد‌های آن چه خواهد بود اغلب مطرح می‌شوند. تغییر از «یک دوره دیگر با اردوغان» به سوی «دوره بدون اردوغان» در بحث‌های عمومی و دانشگاهی آشکارتر از قبل قابل مشاهده است. اما دلایل این انتقال چه می‌تواند باشد؟ در این زمینه نیز به نظر من می‌توان به پنج عامل مهم اشاره کرد:

اول، افزایش احتمال پیروزی اپوزیسیون در انتخابات و به قدرت رسیدن آن.

دوم، فرسودگی نهاد‌های دولتی از اقتصاد تا قانون، از امنیت تا واکنش سریع که با زلزله ۱۵ بهمن به اوج خود رسید و تقویت این تصور در غرب که ترکیه نه تنها دچار بحران دموکراسی و اقتصادی است، بلکه دچار بحران بسیار جدی حکومت‌داری و فرسودگی نهاد‌ها نیز هست.

سوم، خطر جدی نزدیک شدن چنین ترکیه‌ای به روسیه و چین.

چهارم، احتمال اینکه ترکیه روند احیا و تقویت ناتو را که با جنگ اوکراین آغاز شده، کند کند.

پنجم، تاکید اپوزیسیون بر نهادگرایی به جای رهبری و تطابق این رویکرد با این تصور در غرب که نهاد‌ها بینش و نگاه جهانی وسیع‌تری نسبت به حاکمان دارند به ویژه در زمینه‌های اقتصاد، سیاست خارجی، امنیت و تغییرات اقلیمی. اگر چه ما به نقطه‌ای نزدیک می‌شویم که شاید شاهد حضور یک دوره دیگر اردوغان در هدایت سکان ترکیه نباشیم، اما اتحادیه اروپا و امریکا با این چالش مواجه هستند که نمی‌دانند بدون اردوغان با ترکیه چه کنند.

در این مرحله اپوزیسیون وظیفه مهمی دارد یعنی نه فقط پیروز شدن در انتخابات، بلکه به جهانیان باید توضیح دهد که ترکیه بدون اردوغان چه معنایی دارد.