بالاخره «خانه خدا» را چه کسی ساخته است؟
مستند «خانه خدا» محصول ۱۳۴۵ است که به عنوان اولین مستند جدی ایران و به باور برخی، کامل‌ترین سند سینماییِ جهان درباره مناسک حج - تا زمان ساخت فیلم - شناخته می‌شود.
این فیلم مستند که به عنوان یک گنجینه سینمایی معرفی می‌شود از جمله آثار مستندی است که در همان زمان ساخت اکران عمومی شد و با نمایش در سینما‌های متعدد در تهران و خارج از پایتخت، تماشاگران زیادی را جذب کرد. یکی از دلایل این استقبال در سال ۱۳۴۵، محتوای مذهبی فیلم و همزمانی اکران با ماه رمضان عنوان می‌شود.
از این فیلم نگاتیوی باقی نمانده و چند سال قبل از روی پزیتیو‌های به‌جامانده نسخه‌ای از «خانه خدا» به سفارش فیلمخانه ملی ایران در «شرکت پیشگامان سینمای آریا» ترمیم و بازسازی شد که در بهار سال ۱۳۹۶ در جشنواره جهانی فیلم فجر به نمایش درآمد و دو سال بعد هم کانون فیلم خانه سینما با برگزاری یک نشست تخصصی آن را دوباره نمایش داد.
یکی از بحث‌های مهم درباره این فیلم، فارغ از ارزش تاریخی و سندگونه آن، به قطعی نبودن نام فیلمسازش برمی‌گردد چرا که در منابع زیادی نام جلال مقدم به عنوان کارگردان مستند «خانه خدا» ذکر شده در حالی که به گواه برخی اسناد دیگر ابوالقاسم رضایی کارگردان اصلی شناخته می‌شود.
درباره این مستند محمد تهامی‌نژاد گفته است: «از زمان تولید «خانه خدا» تا کنون همواره این پرسش مطرح شده که کارگردان این فیلم چه کسی بوده. این در حالی است که در تیتراژ فیلم، از اشاره مستقیم به این عنوان پرهیز شده و تهیه‌کننده (استودیو ایران‌فیلم که محل فعلی خانه سینماست) ترجیح داده هیچ اسمی از کارگردان نباشد. سال‌ها قبل، جلال مقدم در گفت‌وگویی با مجله «نگین» گفته بود این فیلم کارگردان مشخصی نداشته و به همین دلیل نام کسی در تیتراژ قید نشده است، اما نکته این‌جاست که در نسخه ویدیویی این فیلم و در تیتراژ انگلیسی آن که سال‌ها قبل در آمریکا توزیع شد، نام ابوالقاسم رضایی به عنوان کارگردان و جلال مقدم به عنوان مشاور تهیه‌کننده قید شده است. همچنین در نامه‌ای که در حاشیه یکی از نمایش‌های محدود این فیلم (درخانه شهریاران جوان) توسط زنده‌یاد نعمت حقیقی فرستاده شد نیز به صراحت به این نکته تاکید و اشاره شده بود که فیلم «خانه خدا» متعلق به ابوالقاسم رضایی و ساخته اوست.»
به گفته تهامی‌نژاد، در بخشی از آن نامه آمده بود: «گلستان، تدوینگر فیلم نبود بلکه گفتار فیلم را نوشت. البته فیلم تمام‌شده را دید، به تدوین ایراداتی گرفت و کار کرد، ولی گفتار فیلم را دوباره نوشت. طوری که «گلستانی» نباشد. محمود سعادت و حمزه رحمانی رسماً نویسنده گفتار این فیلم هستند.»
این مستندساز و پژوهشگر در عین حال گفته است: «البته به گمان من ساخت این نوع فیلم‌ها اساساً بین کارگردان، تهیه‌کننده و فیلمبردارها مشترک است. چنان که مرحوم نعمت حقیقی در گفت‌وگویی گفته بود این فیلم کارگردان خاصی نداشته و چهار فیلم‌بردار این فیلم در مکان‌های مختلف به کار مشغول بوده‌اند. در حقیقت می‌توان گفت در این فیلم با پدیده فیلم‌بردار/ کارگردان مواجهیم که در ساختار آن نیز نمود دارد.»
در این زمینه رضا درستکار - منتقد - نیز در نشستی که برای نمایش این فیلم برگزار شد، یادآور شده بود: «ظاهراً یکی از دلایل ذکر نشدن نام کارگردان در تیتراژ حمله فیزیکی یکی از افراد تندرو به مرحوم ابوالقاسم رضایی بوده که او را از صرافت اشاره به نام کارگردان در تیتراژِ این فیلم انداخته و این نکته، مشابه برخورد فیزیکیِ مشابهی است که سال‌ها قبل با مرحوم عزت‌الله وثوق، بازیگر نقش حاج‌جبار در فیلم «شب‌نشینی در جهنم» شده و باعث شده بود او قدرت تکلم خود را از دست بدهد. در برخی منابع، از زنده‌یاد جلال مقدم به عنوان کارگردان این فیلم یاد شده، اما واقعیت این است که نه تنها خود او نیز این نکته را تایید نکرده بلکه فیلم مورد بحث نشان می‌دهد که «خانه خدا» هم هیچ ربطی به حال و هوای کار‌های قبلی او نداشته است.»
او همچنین گفته بود: «با وجود این که در برخی منابع، از ابراهیم گلستان به‌عنوان تدوینگر این فیلم نام برده شده، اما به نظر می‌رسد راف‌کات اولیه این فیلم توسط زنده‌یاد جلال مقدم انجام شده است. فیلمسازی که در آن دوران و در همین مکان (استودیو ایران‌فیلم) فیلم‌های تبلیغاتی می‌ساخت و با مرحوم ابوالقاسم رضایی نیز رابطه دوستانه و صمیمانه‌ای داشت. متاسفانه در این زمینه سندی وجود ندارد، اما از آن‌جا که در زمان تولید «خانه خدا» مرحوم جلال مقدم در حال دورخیز برای ورود به عرصه سینمای حرفه‌ای بود، احساسم این است که او دست‌کم در تدوین اولیه این فیلم نقش موثری داشته است.»
محمد تهامی‌نژاد نیز اضافه کرده است: «فیلم «خانه خدا» در طبقه بالای خانه سینما تدوین می‌شد و من یادم است که مرحوم مهدی رجاییان و ابوالقاسم رضایی در اتاق‌های بالا به کار تدوین فیلم‌های مختلف مشغول بودند. تصور من هم این است که احتمالاً تدوین این فیلم با مشارکت ابوالقاسم رضایی و جلال مقدم انجام شده است، اما از آن‌جا که بین ابراهیم گلستان و ابوالقاسم رضایی رابطه دوستانه‌ای وجود داشته، گلستان در این زمینه به او مشاوره‌هایی داده است. با این حال متاسفانه خود فیلم چنین اطلاعاتی را در اختیار تماشاگر قرار نمی‌دهد. با این حال در «خانه خدا» لحظات تدوینی خیلی خوبی وجود دارد بخصوص در بخش‌های پایانی فیلم که در مِنا می‌گذرد و سکوت معنادار این لحظات به صحنه‌های نماز در داخل صحن مکه برش خورده است. خود این نکته نشان می‌دهد سازندگان این فیلم از بیرون به موضوع نگاه نکرده‌اند به همین خاطر در تیتراژ آغاز «خانه خدا» از دست‌اندرکاران حاضر در صحنه تولید این فیلم با عنوان حاجی (زائرِ خانه خدا) یاد شده است.»
ماجرای حمله فیزیکی به ابوالقاسم رضایی نکته‌ای است که سال ۱۳۷۶ خسرو پرویزی - سینماگر و روزنامه‌نگار که سال ۱۳۹۱ در آمریکا در گذشت - در مقاله‌ای با عنوان «فیلم خانه خدا را چه کسی ساخت؟ (جلال مقدم یا ابوالقاسم رضایی؟)» در مجله فیلم منتشر کرد.
در این یادداشت با تشریح جزئیاتی از حمله «جوانکی دشنه به دست» به ابوالقاسم رضایی در بیرون استودیو ایران فیلم (محل فعلی خانه سینما) و دستگیری ضارب و جان سالم به در بردن رضایی، به موضوع کارگردانی فیلم هم اشاره شده است.
پرویزی با اشاره به اینکه جراید تهران در آن زمان نوشتند که ضارب گفته، به دلیل نمایش اماکن مقدس مسلمانان در سینما، ابوالقاسم رضایی را به قصد کشتن مورد حمله قرار داده، در بخشی از یاداشت خود نوشته است: «در یکی از شب‌های تابستان ۱۹۹۶ به اتفاق ناصر مجدبیگدلی -سینمادار و تهیه کننده - و همچنین روبیک زادوریان - مدیر استودیو شهاب تهران - برای دیدار رضایی به خانه‌اش در لس‌آنجلس رفتیم. آن شب او یک نسخه ویدیویی از فیلم «خانه خدا» را با گفتار متن انگلیسی که برای عرضه در بازار اروپا و آمریکا تکثیر شده بود به من هدیه داد؛ هم روی جعبه فیلم و هم در تیتراژ اسم رضایی به عنوان کارگردان و تهیه‌کننده آمده بود. عجیب‌تر اینکه پشت بروشور جلد نوار نوشته شده بود: فیلم «خانه خدا» به کارگردانی و تهیه‌کنندگی ابوالقاسم رضایی در تعدادی از جشنواره‌های اروپا و آمریکا مانند ونیز و سانفرانسیسکو جوایزی دریافت کرده است.
این اطلاعات برای من که ۳۰ سال در مطبوعات ایران خوانده بودم «خانه خدا» نخستین ساخته جلال مقدم فیلمساز مطرح ایرانی است، تکان‌دهنده بود. ناچار موضوع را مطرح کردم و علت را از رضایی پرسیدم. گفت: برای من هم سوال‌برانگیز است که چرا مطبوعات ایران کارگردانی فیلم «خانه خدا» را به حساب جلال مقدم گذاشتند. پرسیدم: شما چرا در این مورد توضیحی ندادید؟ گفت: از ایران دور افتاده بودم و اصولاً از جنجال‌های مطبوعات دوری می‌کنم، اما آنچه مسلم است جلال مقدم در این فیلم مشاور و دستیار من بود. پرسیدم: نقش اساسی خود شما به جز سرمایه‌گذاری روی فیلم چه بوده است؟ گفت: مقام‌های سعودی مرا به عنوان تهیه‌کننده و مسئول گروه می‌شناختند. من هم از روی یادداشت‌هایی که به ترتیبِ انجام مراسم حج تنظیم کرده بودم فیلمبردارها را به نقاط مورد نظر که از پیش برای ما تعیین کرده بودند، می‌فرستادم. سهم عمده را به احمد شیرازی سپرده بودم. در عنوان‌بندی هم به دلیل انجام اکثر مسئولیت‌ها مانند تهیه‌کنندگی، کارگردانی، سرپرستی، تدوین و ... به جای عبارت کارگردان روی نسخه‌های فارسی نوشتم: فیلمی از ابوالقاسم رضایی. جلال مقدم به‌جز سمت مشاور از اعضای واحد دوم هم بود.»
با وجود نوشته‌ای که حدود ۲۵ سال قبل منتشر شده و ابهامی که گویا همچنان درباره سازنده اصلی این فیلم وجود دارد، تهامی‌نژاد در نشست بررسی این مستند در سال ۱۳۹۸ ابراز امیدواری کرده بود که «روزی خانواده مرحوم نعمت حقیقی نامه‌ای را که در اختیار دارند، منتشر کنند تا از ابهام‌هایی که پیرامون نحوه ساخت این فیلم و تفکیک وظایف سازندگان آن وجود دارد کاسته شود.»
