تابستان فرابنفش ایران
با اعلام تعطیلی دو روزه کشور به علت آن چیزی که سخنگوی دولت آن را محافظت از سلامت شهروندان در برابر گرمای هوا نامید حرف و حدیث‌ها در رابطه با دلیل این تعطیلی بالا گرفت. بسیاری از تهران راهی تعطیلات به سمت شمال کشور شدند و به سرعت خبر از ترافیک در مبادی خروجی تهران آمد از طرفی دمای هوای خوزستان و اصفهان رکورد زد و کارگران پروژه‌های نفتی از تعطیل نشدن گلایه کردند. اما در این میان بحث‌ها در رابطه با آلاینده‌های هوای تابستان داغ‌تر شد. آلودگی هوایی که دیگر منحصر به زمستان و وارونگی هوا نیست.
حالا چند سالی است که پای عناصر جدیدی به زندگی ما باز شده است. آلودگی که با تنوع بالای آلاینده‌ها هر چهار فصل سال را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. اما آن چیزی که تابستان امسال بیش از سال‌های گذشته بر سر زبان افتاده است تاثیر «ازن» روی آلودگی هوای تابستان است. آلاینده‌ای که تیرماه امسال توانسته بیش از سال گذشته به آلوده شدن هوایی که تنفس می‌کنیم کمک کند. اما این تنها عامل تهدید‌کننده سلامت در تابستان ایران نیست و سمیه رفیعی رییس فراکسیون محیط زیست مجلس به تازگی از بحرانی شدن وضعیت تابش اشعه فرابنفش (UV) در تهران و رسیدن آن به عدد ۱۲ گفته است. همه این‌ها در شرایطی است که سال‌هاست کارشناسان محیط زیست در تمام دنیا از پایان ظرفیت زمین گفته‌اند و تبعات پیش‌بینی‌ناپذیری که پیامد استفاده بی‌حدوحصر از تمام امکاناتی است که این کره در اختیار ما گذاشته است.
ازن چیست؟
شاید بد نباشد همین ابتدا تعریفی از ازن بدهیم. در بین آلاینده‌های اصلی هوا مانند مونوکسید‌کربن، دی‌اکسید نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد و ذرات معلق آلاینده، ازن تنها آلاینده‌ای است که کمی متفاوت است. گازی که با توجه به موقعیتی که در جو دارد می‌تواند خوب یا بد باشد. اگر ازن در لایه‌های بالایی جو (استراتوسفر) تولید شود، مانند لایه‌ای محافظتی عمل می‌کند که می‌تواند مقابل پرتو‌های خطرناک خورشید مانند اشعه فرابنفش را بگیرد؛ همان چیزی که سال‌هاست به نام لایه ازن از آن نام برده می‌شود و از خطرات از بین رفتن آن بسیار گفته‌اند. ازن خوب با جذب ۹۵ تا ۹۹ درصد از پرتو فرابنفش خورشید زندگی در زمین را برای ما مهیا کرده است. وقتی این گاز در لایه‌های پایینی زمین (تروپوسفر) و در محدوده نفس کشیدن ما تولید شود، یک آلاینده شناخته می‌شود که می‌تواند سلامتی انسان را تهدید کند. می‌توان گفت شدت تشعشع خورشید با غلظت آلاینده ازن به صورت مستقیم ارتباط دارد و تابش خورشید در روز‌های گرم باعث افزایش غلظت ازن می‌شود.
بر اساس داده‌های رسمی در ۱۰ سال اخیر تعداد روز‌های آلوده به ازنی بیشتر و بیشتر شده است. در حالی که در سال ۱۳۹۵ تهران تنها یک روز بیش از حد مجاز با آلاینده ازن آلوده شد این میزان ۱۳۹۷ به ۱۶ روز و در سال ۱۳۹۸ به ۲۵ روز رسید. در سال ۱۳۹۹ هم آلاینده ازن یکه‌تازی می‌کرد و با آلوده کردن ۳۶ روز در صدر آلاینده‌ها قرار گرفت. در سال ۱۴۰۱ تعداد روز‌های آلوده به ازن به ۴۲ روز رسید که می‌توان آن را یک آلاینده غالب در آن سال نامید. از ابتدای سال جاری تا پایان تیرماه نیز در مجموع تهرانی‌ها ۴۰ روز هوای آلوده را پشت سر گذاشتند که ۱۵ روز آن به ازن آغشته شده بود. علی اکبری بیدختی رییس بخش پژوهشی ازن و آلودگی هوای موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران به تازگی از غلظت بالای این گاز مضر به نسبت سال گذشته خبر داده و گفته است: «تعداد روز‌هایی که این آلاینده بسیار مضر، به‌خصوص برای دستگاه تنفسی انسان، بیش از حد مجاز بوده، خیلی نسبت به سال قبل بیشتر شده است»
او با توجه به داده‌های مرکز از افزایش حدود ۵/۱ سانتیگرادی هوا به نسبت سال گذشته خبر داد؛ این شرایط وقتی در کنار آلاینده‌های ناشی از وسایل نقلیه، به‌خصوص اکسید‌های نیتروژن و همین‌طور مواد آلی فرار قرار بگیرد شرایط را برای ایجاد آلاینده‌های ازن و همین‌طور ذرات معلق ریز (PM ۲.۵) فراهم می‌کند.
او در رابطه با حادتر شدن هر ساله این وضعیت هشدار می‌دهد و می‌گوید: «در فصل تابستان شاهد تولید مضاعف پیش‌ساز‌های ازن شامل اکسید‌های نیتروژن (NOx ها) و ترکیبات آلی فرار (VOC ها) بر اثر فعالیت‌های صنعتی، احتراق ناقص سوخت در وسایل نقلیه غیراستاندارد و اجرا نشدن کامل طرح کهاب در جایگاه‌های سوخت هستیم و تابش شدید نور خورشید نیز باعث می‌شود که این پیش‌ساز‌ها بر اثر واکنش با اکسیژن موجود در هوا به گاز ازن (O۳) تبدیل شوند که یک آلاینده خطرناک به حساب می‌آید.» آلاینده‌ای که نه بویی دارد و نه قابل مشاهده است و به همین دلیل می‌تواند خطرات بیشتری را ایجاد کند. این گاز مضر که حالا پای ثابت آلودگی تابستانه هوا است از اوایل روز تا شب به صورت غلیظی در هوا جولان می‌دهد و تنها شب‌ها است که غلظت آن کاهش می‌یابد.
زهره عبادتی، معاون محیط‌زیست انسانی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان تهران به تازگی دلایلی را به عنوان تولید‌کننده‌های این گاز معرفی کرده است: «ترکیبات آلی فرار عمدتا از بخارات بنزین و دیگر مواد سوختی ناشی می‌شود که این بخارات می‌تواند بر اثر احتراق ناقص سوخت در وسایل نقلیه غیراستاندارد و همچنین از طریق پمپ‌بنزین‌ها و دیگر جایگاه‌های ذخیره یا عرضه سوخت تولید شود.» او از آتش زدن زمین‌های کشاورزی در خرداد و اوایل تیرماه برای آماده کردن زمین برای کشت دوم را یکی دیگر از دلایل افزایش ازن می‌داند: «این اقدام از جمله مسائلی است که در فصل تابستان به افزایش انتشار Noxها و در نتیجه بالا رفتن غلظت آلاینده ازن به خصوص در جنوب تهران و مناطق دیگری از حاشیه پایتخت است.»
یکی از مسائلی که به تشدید گاز ازن کمک می‌کند تبخیر بنزین و فرآورده‌های نفتی است. برای جلوگیری از این وضعیت در ایران طرحی به نام «کهاب» در دستور کار شرکت ملی پخش فراورده‌های نفتی قرار دارد که به نظر می‌رسد آن‌طور که باید مورد توجه قرار نگرفته است. کهاب در واقع مخفف شده «کاهش، هدایت، انتقال و بازیافت بخار بنزین» است که هدف آن از دست رفتن بخار بنزین در مراحل مختلف سوختگیری است.
زهره عبادتی با انتقاد از پیگیری این طرح می‌گوید: «متاسفانه وزارت نفت در اجرای طرح کهاب در تهران عملکرد خوبی نداشته و روند نصب تجهیزات مورد نیاز برای جلوگیری از هدر رفتن بخارات بنزین و دیگر مواد سوختی به‌کندی صورت گرفته است. البته در مصوبه هیات وزیران تا سال ۱۴۰۳ به وزارت نفت مهلت داده شده است که جایگاه‌های ذخیره‌سازی و عرضه سوخت را به تجهیزات طرح کهاب مجهز کند، اما روندی که در تجهیز جایگاه‌های سوخت مشاهده می‌کنیم، امیدوارکننده نیست.»
سبک زندگی آلوده
این اتفاقات تازه، اما در نگاهی کلی‌تر یکی از تبعات گرمتر شدن زمین است. محمد درویش فعال محیط زیست در گفتگو با «اعتماد» از پیش‌بینی‌های دانشمندان هیات بین‌دولتی تغییر اقلیم یا ipcc می‌گوید؛ از زمینی که ظرفیتی تعریف‌شده دارد و عبور از این ظرفیت یعنی همین وضعیتی که تابستان و زمستان و بهار و پاییز با پدیده‌های تازه‌ای روبرو خواهیم شد؛ از شکستن آبشار یخی دماوند و وقوع سیلاب‌هایی که با تخریب گسترده به پیش می‌تازند یا کاهش بی‌سابقه سطح یخچال‌ها در اراضی بالای ۴ هزار متر کشور یا نابودی رویشگاه‌های جنگلی و تشدید آفات و طغیان حشراتی که بدون دشمن طبیعی در حال تاخت و تاز هستند.
اما این وضعیت را توقفی نیست و هر گوشه از ایران را تحت‌تاثیر قرار داده است؛ از بین رفتن ۴ میلیون شمشاد ایرانی در طول ۵ سال و خشک شدن لکه‌های بزرگی از هیرکانی تنها بخش کوچکی از تخریبی بزرگ‌تر است که در چند میلیون سال گذشته بی‌سابقه هستند: «همه این‌ها نشانه این است که ما از مرز «اورشوت» عبور کردیم و ردپای اکولوژیکی ما برای زمین دیگر قابل پذیرش نیست و ممکن است هر سال به مراتب وضعیت خطرناک‌تر باشد.»
درویش از شدیدتر شدن پدیده ازن در سال جاری می‌گوید: «به‌طور شفاف در مورد دلایل رشد این پدیده پژوهشی دقیق نشده است که بشود به آن استناد کرد، اما می‌توان به دلایلی اشاره کرد؛ فعل‌و‌انفعالاتی که در هسته رویه زمین اتفاق می‌افتد، تاثیر سنگ‌هایی که در سازه‌های ساختمانی استفاده می‌شود یا تلفیق مواد شیمیایی یا گاز‌هایی که در خودرو‌ها استفاده می‌شود را می‌توان بخشی از دلایل پدیدآورنده این وضعیت نامید. البته می‌توان ردپای آن را در محل‌های تجزیه زباله هم دید که در اثر گرما می‌تواند به تشدید این وضعیت کمک کند. امسال ما شدیدتر شاهد حضور ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون و حتی ۲ و نیم میکرون در فضای شهر‌هایی مانند اراک و تهران و اصفهان و مشهد و تبریز هستیم. به خاطر اینکه سطح بیشتری از اطراف این کلانشهر‌ها خشک شده و هرچقدر سطح اطراف کلانشهر‌ها خشک می‌شود میزان انتشار این ذرات به هوا افزایش پیدا می‌کند. این‌ها اثرات متقابل روی هم می‌گذارند.»
آن‌طور که سازمان ملل در آماری از تبعات سبک زندگی کنونی می‌گوید اگر همه مردم جهان بخواهند به همین سبک زندگی ادامه بدهند ما به یک کره زمینی احتیاج داریم که یک و ۸ دهم برابر بزرگ‌تر از کره زمین کنونی باشد: «در واقع ما خیلی بیشتر از تولید یک ساله کرده زمین در حال مصرف هستیم و در ایران وضعیت از میانگین جهانی هم بدتر است.»
اشعه فرابنفش چیست؟
اشعه ماورای بنفش از جمله پرتو‌های الکترومغناطیس است که اثرات مختلفی بر انسان و محیط زیست می‌گذارد. اشعه ماورای بنفش (UV) ابتدا در سال ۱۸۰۷ میلادی کشف شد و در سال ۱۸۷۹ به کمک دستگاه‌های نورسنجی مشخص شد که اشعه‌های نور خورشید با طول موج کمتر از ۳۰۰ نانومتر به زمین نمی‌رسند و لایه ازن آن‌ها را جذب می‌کند. اولین‌بار که کاهش سوال برانگیز ازن در اواسط دهه ۱۹۸۰ در قطب جنوب دیده شد نگرانی‌هایی از شدید شدن تخریب این اشعه جدی‌تر شد. اشعه‌ای که بیش از ۷۰ درصد آن توسط لایه ازن که بالای جو جذب می‌شود، اما همان بخشی که به زمین می‌رسد در روز‌های گرم تابستان باعث ایجاد خطرات مختلفی می‌شود. دکتر صادق ضیاییان، رییس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوای سازمان هواشناسی کشور توصیه می‌کند که در ساعات گرم تابستان به ویژه زمان ظهر از قرار گرفتن در معرض تابش مستقیم آفتاب خودداری شود و استفاده از عینک‌های آفتابی را توصیه می‌کند.
به تازگی اقبال شاکری نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی هم از تاثیرات مخرب این اشعه گفت: «در همه کشور‌های دنیا با رسیدن به این سطح از اشعه فرابنفش، مسوولان شهر‌ها را تعطیل می‌کنند تا مردم با ماندن در خانه سلامتی خود را تضمین کنند.» مهدیار سعیدیان پزشک در گفتگو با «اعتماد» از اثرات گاز ازن روی پوست می‌گوید که به التهاب پوستی و اگزما منجر می‌شود، اما مساله گرمازدگی از نظر او یکی از مهم‌ترین آسیب‌های گرمایش هوا برای بدن انسان است.
این پزشک معتقد است زنان، کودکان و افراد مسن بیشتر در معرض گرمازدگی هستند: «باید افراد در روز‌های گرم از قرار گرفتن زیر نور خورشید اجتناب کنند و اگر روزی ۲ لیتر مصرف آب برای بدن توصیه شده باید در صورت زیر تابش بودن تا ۴ لیتر آب مصرف کرد.» او پوشیدن لباس‌های رنگ روشن نخی، استفاده از چتر در صورت زیر آفتاب بودن را دیگر راهکار‌های مقابله با گرمازدگی می‌داند.
