آمار عجیب حیوان گزیدگی در ایران/ ثبت ۶۳ هزار مورد عقرب گزیدگی
بنا بر اعلام وزارت بهداشت، آمار مارگزیدگی در سال گذشته ۹ هزار و ۶۵۱ مورد بوده که ۹ نفر جان خود را از دست داده‌اند همچنین ۶۳ هزار و ۷۶۰ نفر مورد عقرب گزیدگی قرار گرفته و در این زمینه نیز ۶ نفر قربانی شدند.
مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت همچنین اعلام کرد که در سال گذشته ۳۸۶ هزار و ۵۲۱ مورد حیوان گزیدگی در کشور گزارش شده که از این تعداد، ۱۸ مورد مبتلا به هاری شده‌اند.
با توجه به تقویت سیستم مراقبت و گزارش‌دهی موارد حیوان گزیدگی و به موازات آن افزایش موارد هاری حیوانی در ۲۰ سال گذشته در کشور، آمار موارد حیوان گزیدگی از ۲۳ هزار و ۶۲۵ مورد (با میزان بروز ۵۶ مورد در صد هزار نفر جمعیت) در سال ۱۳۶۸ به ۳۸ هزار و ۶۵۲۱ مورد (با میزان بروز ۴۵۳ در صد هزار نفر جمعیت) در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته که با اقدامات به موقع (ارجاع به مراکز مجهز شستشو و واکسیناسیون) نسبت موارد هاری انسانی به میزان بروز حیوان گزیدگی (به عنوان یکی از شاخص‌های مهم مراقبت حیوان گزیدگی) کاهش یافته است.
تمام عقرب‌ها سمی نیستند
عقرب گزیدگی از معضلات بهداشتی درمانی بسیاری از مناطق دنیاست. مسمومیت با سم عقرب یکی از فوریت‌های پزشکی تهدید کننده به ویژه در کودکان کمتر از ۶ سال است، اما مرگ و میر عقرب زده در سنین بالاتر هم مشاهده می‌شود. سالانه حدود ۱.۲ میلیون گزش در دنیا اتفاق می‌افتد که موجب مرگ سه هزار و ۲۵۰ نفر می‌شود.
با توجه به اینکه تمام عقرب‌ها سمی نیستند، ولی وحشت از آن‌ها باعث می‌شود که درمان‌های اضافی برای آسیب دیده انجام شود. بیش از یک هزار و ۵۰۰ گونه عقرب در دنیا شناسایی شده‌اند که فقط ۲۵ گونه آن‌ها از لحاظ سلامت عمومی اهمیت دارند. در ایران از ۵۰ گونه موجود، ۷ گونه حائز اهمیت هستند.
علاوه بر اهمیت درمان عقرب گزیدگی که در این روند نوع عقرب، زمان نیش زدن (شب یا روز)، محل نیست در بدن، سن بیمار (مرگ و میر در کودکان زیر ۱۰ سال بیشتر است)، زمان سپری شده تا رساندن بیمار به مرکز درمانی و وجود علائم سیستمیک مانند تشنج، همولیز شدید، تورم شدید ناحیه سر و گردن، عوامل تعیین کننده هستند، پیشگیری از عقرب گزیدگی نیز اهمیت بسیار زیادی دارد.
مهمترین نکات در پیشگیری از عقرب گزیدگی
مهمترین بخش پیشگیری از عقرب گزیدگی، آگاهی دادن و آموزش همگانی در مورد عقرب‌ها و راه‌های پیشگیری از آسیب‌های ایجاد شده توسط این جانوران و راه‌های مبارزه با آنهاست. خانه‌های قدیمی محل زندگی عقرب‌ها هستند بنابراین باید نسبت به نوسازی آن‌ها اقدام کرد و اگر این کار ممکن نبود، دست کم باید کم باید سوراخ‌ها و شکاف‌های دیوار‌ها را پوشاند.
احتیاط در پوشیدن لباس و کفش در مناطق عقرب خیز از نکات مهم پیشگیری است، زیرا عقرب‌ها ممکن است بین لباس‌ها یا داخل کفش‌ها سکونت کنند و هنگام پوشیدن لباس یا کفش، فرد را نیش بزنند. موارد متعددی از عقرب زدگی هنگام پوشیدن لباس یا کفش دیده شده که با علائم سیستمیک به بیمارستان آورده شده و حتی نوزاد چهار روزهای به علت وجود عقرب در قنداق، دچار عقرب گزیدگی شده و در بیمارستان فوت کرده است.
استفاده از تخت‌های بلند و پایه دار و گذاشتن پایه‌های تخت در قوطی یا ظرف محتوای آب تا از بالا رفتن عقرب از تخت جلوگیری شود. بهتر است کشاورزان و کارگران هنگام برداشتن سنگ و آجر و کار در کشتزارها، دستکش ضخیم به دست داشته باشند. جلوگیری از فرو بردن دست به ویژه کودکان در لانه‌های پرندگان، احتیاط در بیرون آوردن میوه از صندوق‌های میوه که از مناطق عقرب خیز به سایر مناطق برده می‌شوند، از دیگر نکات مهم در این زمینه است.
ماکیان به ویژه مرغ و خروس علاقه خاصی به عقرب‌ها دارند، با مهارت آن‌ها را شکار کرده و می‌بلعند و هیچ آسیبی هم به آن‌ها وارد نمی‌شود بنابراین می‌توان در مناطق عقرب خیز از پرورش ماکیان برای از بین بردن عقرب‌ها استفاده کرد. برای از بین بردن عقرب‌ها بهتر است نزدیک محل زندگی عقرب‌ها یک گونی خیس گذاشته شود تا به علت خنک بودن زیر گونی جمع شوند.
نخاله‌ها و باقی مانده‌های ساختمانی به دلیل ایجاد فضای مناسب برای لانه کردن عقرب‌ها در منزل نگهداری نشود. در نهایت مهمترین نکته پیشگیری از عقرب زدگی، ارائه هشدار‌ها و اطلاعات به جامعه درباره نحوه پیشگیری از عقرب زدگی است این هشدار‌ها را می‌توان از طریق رسانه‌های عمومی، پمفلت، مراقبان سلامت، پزشکان و تمام افرادی که با بهداشت و سلامت جامعه سر و کار دارند، منتقل کرد.
در ایران راسته مارها، ۷ خانواده و در مجموع ۷۲ گونه (۳۶ گونه خشک زی و ۹ گونه دریایی در آب‌های جنوب کشور) را شامل می‌شوند. به طور کلی مار‌های ایران به سه گروه غیر سمی، نیمه سمی و سمی تقسیم می‌شوند که تا کنون ۳۶ گونه غیر سمی، ۸ گونه نیمه سمی و ۲۵ گونه سمی و همچنین ۱۰ گونه مار سمی دریایی در خلیج فارس و دریای عمان شناسایی شده‌اند.
مار‌هایی که در بخش وسیعی از ایران یافت می‌شوند از گونه‌های بیابان زی هستند. از میان این گونه‌ها می‌توان به گرزه مار، مار جعفری، شاخ دار، کفچه مار، یله مار، طلحه مار، آلوسر، افعی پلنگی، کور مار، مار درفشی، شترمار و کوتوله مار اشاره کرد. در نواحی خشک و بیابانی ایران، تعداد گونه‌ها خیلی محدود است. در واقع فقط ۵ گونه از مار‌های سمی و ۱۴ گونه از مار‌های غیر سمی که در ایران زاد و ولد می‌کنند، مختص نواحی خشک و گرم هستند.
ایران نسبت به مساحتش زیستگاه‌های فراوان و شایان توجهی برای مارها دارد این تنوع قابل توجه در گونه‌های مار به علت وضعیت خاص جغرافیایی ایران است شاید بتوان گفت مار‌های ایران در اصل به مناطق دیگر جغرافیایی تعلق داشته و در آن مناطق تکمل یافته و سپس به قسمت‌هایی از ایران کوچ کرده‌اند که شرایط مناسب‌تری برای زیست آن‌ها داشته است. ۶ گونه از مار‌های سمی و ۱۱ گونه از مار‌های غیر سمی که در دشت‌ها و جنگل‌های نسبتاً خنک ناحیه خزر و آذربایجان یافت می‌شوند به مناطق وسیع جنگلی و استپ‌های مرطوب اروپای معتدل و آسیا تعلق دارند.
علائم، نشانه‌ها و پیشگیری از مارگزیدگی
علائم و نشانه‌های بالینی مارگزیدگی به مواردی از جمله گونه، جنسیت، جثه، محل جغرافیایی و مقدار سم تزریقی مار و از سوی دیگر سن، وزن، وضعیت سلامتی، سابقه بیماری‌های قبلی، محل گزیدگی و نشانه‌های موضعی بستگی دارد. علائم و نشانه‌های عمومی مارگزیدگی نیز شامل تهوع، استفراغ، سردرد، احساس کسالت، ضعف، گیجی، درد شکمی، اسهال، کلاپس و تشنج به ویژه در کودکان، افت فشارخون، تب در مارگزیدگی و تاکیکاردی و برادیکاردی است.
برای پیشگیری از مارگزیدگی رعایت اصول ساده و پایه، راهگشاست. در روزهای گرم، هنگام حضور و پیش از ورود به مکان‌های خنک و سایه دار مانند شکاف کوه‌ها، غارها، سنگ‌های کنار چشمه و زیر شاخه درختان باید از نبود مار مطمئن شوید. در حین راه رفتن میان علف‌های بلند حتماً باید با دقت زیر پا را پایید و با استفاده از یک چوب دستی یا عصا و کشیدن آن به زمین و ضربه زدن به سنگ‌ها یا شخه‌های جلو، از وجود مار آگاه شوید.
در بسیاری از موارد، مارگزیدگی در ناحیه زانو به پایین اتفاق می‌افتد بنابراین هنگام گذر از مناطق احتمالی زیستگاه مار با پوشیدن کفش‌های مناسب مانند چکمه و پوتین و جوراب‌های ضخیم از ناحیه زیر زانوی پای خود محافظت کنید. از دست بردن به زیر توده‌های سنگ یا داخل توده‌های علف اجتناب کنید، زیرا در بسیاری از موارد، آشیانه مارها در این نوع مکان هاست.
در مسافرت و گردش در جنگل‌ها، پارک‌ها یا کوهستان‌هایی که ممکن است زیستگاه مار باشند، کوله پشتی و لباس‌ها را روی زمین رها نکنید. هنگام دوباره پوشیدن کفش‌ها باید داخل آن‌ها را به دقت وارسی کرد. در صورت اقامت در چادر در مناطق مارخیز باید همیشه در چادر بسته باشد و شب‌ها وسایل و به ویژه کفش‌ها داخل چادر باشند و اگر به ناچار برخی لوازم از جمله کفش‌ها خارج از چادر ماند، حتماً باید آن‌ها را در داخل یک کیسه نفوذناپذیر قرار دهید. از دست زدن به مار سمی مرده به ویژه در ساعات اول مرگ آن باید پرهیز کرد، زیرا خطر گزش رفلکسی در برخی مارها تا ساعت‌ها پس از مرگ وجود دارد.
اوج فعالیت زمانی مارها پس از تاریکی هواست که به شکار می‌پردازند از این رو هنگام پیاده روی در شب باید به دقت مراقب بود. در مناطق روستایی و کشاورزی اطراف خانه‌ها را از مکان‌هایی که برای مخفی شدن مارها مناسب است، پاکسازی شود. شاخه‌های درختانی که در تماس با دیواره‌های خانه هستند و بوته‌های گل و گیاه در حیاط و اطراف خانه را باید کوتاه کرد. انبار نگهداری محصولات کشاورزی را باید دور از محل مسکونی ساخت. در نواحی خارج از شهر، بارندگی می‌تواند سبب خروج مارها از لانه و محل اختفای آن‌ها شده و احتمال مواجهه با مارها و مارگزیدگی افزایش یابد.
در هنگام رانندگی با وسایل نقلیه از زیرگرفتن عمدی مار‌های در جاده خودداری شود چراکه این امر ممکن است سبب زخمی شدن مار و افزایش خطر حمله مار زخمی به عابرین پیاده شود. از طرفی احتمال اینکه مار به زیر وسیله نقلیه پیچیده و هنگامی که وسیله نقلیه متوقف است از سوراخ‌ها و منافذ کف آن خزیده و وارد خودرو شود، وجود دارد. توصیه می‌شود از نزدیک شدن و آوردن کودکان به نواحی مارخیز خودداری شود.
