نظامیان چگونه نخستین میراث داران انقلاب بزرگ و فاتحان اولین نهضت ملی نفت در خاورمیانه را شکست دادند؟

آفتاب‌‌نیوز : آفتاب – فروزان آصف نخعی: در خاورمیانه اگر چه بزرگترین و نخستین انقلاب به نام انقلاب مشروطیت در ایران به وقوع پیوست، و اگر چه مردم ایران برای نخستین بار فاتح طرح ملی شدن نفت در خاورمیانه به شمار می روند، اما کودتای نظامیان از دل ضعف هایی بیرون آمد که سال ها استبداد سیاه را بر کشور حاکم کرد. 

دکتر عباس ملکی دانشیار رشته انرژی در دانشگاه صنعتی شریف در گفت و گو با آفتاب با با بررسی مباحث بالا گفت :حدود يكصد و پنجاه سال است كه انرژي هاي فسيلي و به خصوص نفت كشف شده است ، نفت و ايران يك ارتباط وثيق و نزديك به يكديگر دارند . درموضوعات مربوط ، اين انرژي استراتژیک ، همواره در تحولات ايران دخيل بوده است . وی افزود : كشف نفت در منطقه مسجد سليمان و كركوك ، اولين نقاط در خاورميانه بوده اند كه حدود 110 سال پيش اتفاق افتاد . اولين قرارداد نفتي مابين ايران و شركت انگليسي مختلط نفت ايران و انگليس درسال 1908 میلادی منعقد شد . نخستين ملي شدن صنعت نفت در خاورميانه در ايران اتفاق افتاد و جالب است كه در سال 1979 با انقلاب اسلامي ايران ، آخرين قراردادهاي مبتني بر امتياز در اين كشور به پايان رسيد . 

این دانشیار رشته انرژی در دانشگاه صنعتی در ادامه با اشاره به این که شايد ما قدر ملي شدن صنعت نفت را آن طور كه بايد وشايد ندانيم ، زيرا از يك منظر داخلي به آن نگاه مي كنيم افزود : ولي بدون هيچ ترديدي تحولات عظيمي كه در پس ازجنگ جهاني دوم در ارتباط مابين شركت هاي بين المللي نفت و شركت هاي ملي نفت در جاي جاي جهان رخ داد ، از نهضت ملي شدن نفت ايران نشات گرفته بود .
وی در ادامه گفت : هنوز هم كه ما در عصر نفت زندگي مي كنيم ، همچنان ارتباط نفت و سياست با توجه به پيامدهاي تاريخ گذشته در کشور ما باعث شده اين ماده را برخي به نام طلاي سياه و برخي به عنوان بلاي سياه نام گذاري كرده اند. 

دکتر ملکی در ادامه با اشاره به این که قبل از جوشش اجتماعي منتهي به ملي شدن نفت در ميان جوامع و طبقات ايراني ، سياست جايگاه ويژه اي نداشت گفت : گرچه مردم ايران اولين انقلاب در كشورهاي خاورميانه يعني انقلاب مشروطيت را به راه انداخته بودند. اما در دوران ديكتاتوري رضاخان و سپس آشوب هاي ناشي از جنگ جهاني دوم در پس از شهريور 1320 ، از ورود اكثر طبقات اجتماعي ايران به حوزه سياست جلوگيري كرده بود. ابتكار آقاي دكتر مصدق و پشتيباني آيت الله كاشاني موجب شناخت سياسي مردم و توسعه ادبيات سياسي درميان آنان شد و اين گسترش نهضت به پيروزي مردم و قانون ملي شدن صنعت نفت در 29 اسفند 1329 منجر شد. 

وی افزود : هر چند در 28 مرداد 1332 موفقيت هاي مردم به ظاهر شكست خورد ، و مجددا دولت ايران با كنسرسيومي متشكل از شركت هاي آمريكايي و انگليسي قرارداد امتيازي منعقد نمود، اما نهضت ملي شدن صنعت نفت بي ترديد از ريشه هاي پيروزي انقلاب اسلامي به شمار مي رود . 

زمينه شكست نهضت

به نظر دکتر عباس ملکی چهار محور اساسي در زمينه شكست نهضت ملي شدن نفت وجود دارد ، او با سخن در باره خلف وعده آمریکایی ها به محور اول اشاره کرد و گفت : اول باید به خلف وعده آمريكايي ‌ها اشاره کنم . آمريكايي ها به كساني كه درمجلس به دنبال ملي شدن نفت بودند ، گفته بودند حاضرند با تقسيم سود مساوي ما بين ايران و شركت هاي نفتي آمريكايي نفت ايران را استخراج كنند چيزي كه شركت مختلط نفت ايران و انگليس بعد از برداشتن هزينه ها و پرداخت ماليات به دولت انگلستان تنها 15 درصد از سود ناخالص را به طرف ايراني مي پرداخت و عجيب اين بود كه هر سال اين مبلغ كمتر مي شد . 

وی افزود : ايراني ها نيز تجربه اي از آمريكايي ها داشتند و آن اين بود كه درسال 1300 شركت نفت آمريكايي " سينكلر" با مصوبه دولت ايران ، اجازه يافت كه نفت حاشيه درياي خزر را اكتشاف و استخراج كند و به ايران 50 درصد سود را بپردازد، البته اين قرارداد هيچگاه عملي نشد زيرا روسيه پس از انقلاب اكتبر 1917 مجددا قوت گرفت و اين بار اتحاد شوروي قوي تر از گذشته در همسايگي ايران نشست . 

دکتر ملکی در ادامه با تاکید بر این که اما برخي از ايراني ها براين باور بودند كه اكتشاف ، استخراج و خريد نفت بالمناصفه توسط آمريكا انجام خواهد گرفت به خصوص اين كه 3 سال قبل از آن تاريخ امريكايي ها چنين قراردادي را با عربستان سعودي منعقد كرده بودند گفت : اما زماني كه نفت ايران ملي و بنادر نفتي خرمشهر و آبادان توسط نيروهاي دريايي انگلستان محاصره شد دولت آمريكا از خريد نفت ايران امتناع كرد. 

وی محور دوم بحث خود را به رفتار گروه‌هاي چپ و طرفدار اتحاد شوروي به خصوص حزب توده اختصاص داد و گفت : حزب توده زماني موافق ادامه كار شركت مختلط نفت ايران و انگليس در جنوب كشور بود به شرط آن كه مشابه آن امتياز در شمال به اتحاد شوروي داده شود ، از این رو به ناگهان خود را مدافع ملي شدن نفت جا زد و تظاهرات متعددی به نفع دكتر مصدق به راه انداخت . اين تظاهرات اسناد مناسبي براي ادعاي انگلستان شد كه به دولت محافظه كار جديد در واشنگتن نشان دهد كه نهضت ايرانيان چيزي جز يك شورش كمونيستي نيست و آنان را ترغيب به دخالت عليه دولت ملي ايران كردند.
از نظر این دانشیار انرژی دانشگاه صنعتی شریف عدم درك عميق طرفداران آيت الله كاشاني و دكتر مصدق از دسيسه هاي انگلستان محور سوم در حوزه زمینه های شکست محسوب می شود و در ادامه می گوید : دسیسه های انگلیس در اشکال مختلف مانند درآمدن در لباس توده اي، ملي ، ومذهبي بود و متاسفانه شكاف مابين دو جريان بزرگ ملي و مذهبي باعث تضعيف كلي نهضت شد. 

وی چهارمين محور را به مواضع دربار پهلوی دوم اختصاص داد مبنی بر این كه دربار در جريانات خلال سال‌هاي 1329 تا 1332 حساب شده و دقيق عمل كرد و مشخص كرد كه براي منافع كشورهاي خارجي تا چه اندازه حاضر است منافع ملي ايران را زير پا بگذارد .