چه بر سر تاریخ ۷۰۰ ساله «رَبع رشیدی» آمده؟
قلعه‌ی هفتصد ساله‌ی «رَبع رشیدی» که سال‌ها از کشف و کاوش و شروع مرمتش گذشته، این روزها خبری جدیدی از آن مبنی بر همکاری یک موسسه آلمانی در پروژه مرمت، به گوش می‌رسد.
آفتاب‌‌نیوز :
اما «ربع رشیدی» دقیقا کجاست و چه داستانی را از ابتدای ساختش تا به امروز از سر گذرانده است؟
به گزارش ایسنا، هر قسمت از کشورمان ایران، بسته به اینکه در چه دوره تاریخی مرکزیت داشته است، میزبان یادگاری‌هایی تاریخی از پیشینیان و پدران‌مان است. آذربایجان شرقی از مناطقی بوده که بخشی از «مادها» در آن ساکن بودند. در زمان حکمرانی اسکندر مقدونی بر ایران، این منطقه دست شخصی به نام «آتروپات» بود که بعدها به جهت تقدیر از زحمات او در مقابل بیگانگان به «آتروپاتگان» معروف شد که بعدها آن را «آذربادگان» و «آذرآبادگان» خواندند.
با حمله مغولان و ورود هلاکوخان در سال ۶۵۴ هجری قمری، به ایران، آذربایجان مرکز شاهنشاهی مغولان شد. سلطان محمود غازان‌خان یکی از معروف‌ترین پادشاهان ایلخانی بود که سال ۶۹۴ قمری در تبریز به سلطنت رسید و در مدت حکومتش در ایران، مسلمان هم شد؛ او «خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی»، از مورخان و اندیشمندان ایرانیِ آن زمان را به وزیری خود منصوب کرد که این امر شکوفایی آن منطقه، مخصوصا تبریز را به دنبال داشت.
ساخت «رَبع رشیدی»در دوره‌ی حکمرانی ایلخانان مغول
از مهم‌ترین فعالیت‌های این وزیر ایرانی در سال‌های حکمرانی مغول‌ها بر ایران، دستور ساخت مجموعه ارزشمند «رَبع رشیدی» در حدود سال ۷۰۰ هجری قمری در داخل باروی غازانی بود. این قلعه که دانشگاهی بزرگ در دل خود داشت، تا سال ۷۳۶ هجری قمری فعالیت می‌کرد، اما با قتل آخرین پادشاه ایلخانی، قلعه و دانشگاه داخل آن ویران و غارت شدند. «وقفنامهی ربع رشیدی» منبعی موثق و قابل اطمینان برای به دست آودن اطلاعات تکمیلی از این بنای عظیم وارزشمند است.
این وقفنامه که توسط شخص «خواجه رشیدالدین» نوشته شده است، می‌گوید که این مجموعه در زمان آبادانی دارای ۲۴ کاروانسرای وسیع، ۱۵۰۰ دکان ، ۳۰ هزار خانه مسکونی و تعدادی حمام، باغ‌های مصفا، آسیاب، کارخانه‌های پارچه‌بافی و کاغذسازی، دارالضرب و کارگاه‌های تولید رنگ بوده است.
خواجه رشیدالدین در ادامه‌ی این وقفنامه به جزئیات دانشگاه ربع رشیدی اشاره می‌کند: "در محل درس این مجموعه ۴۰۰ فقیه و چندین هزار طلبه سکونت داشته‌اند و حدود ۲۰۰ قاری از کوفه، بصره و شام به نوبت در آن قرآن قرائت می‌کرده‌اند." بنایی که این روزها پس از حدود هفتصد سال از زیر خاک بیرون آمده و قرار است یک تیم آلمانی در ادامه مرمت‌هایش همکاری کنند.
شروع مرمت، ۲۷ سال بعد از ثبت ملی
پس از ثبت این مجموعه در سال ۱۳۵۴، ربع رشیدی با تمام ارزش و اهمیتی که در تاریخ ایران داشته و دارد، سال‌های زیاد مورد بی‌توجهی بود، تا سال ۱۳۸۱ که تاسیس محوطه تاریخی ربع رشیدی، بالاخره به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و توسط رئیس جمهور با هدف اجرا، ابلاغ شد و وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، رییس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، رییس سازمان امور اوقاف، نماینده ایران در یونسکو، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان اعضای هیات امنای آن معرفی شدند.
حدود یکسال بعد، از سال ۸۲ کاوش‌هایی روی این منطقه انجام شد. در نخستین روزهای سال ۸۴، لاله روح‌انگیز ـ سرپرست هیات کاوش ربع رشیدی- به ایسنا گفت که با انجام سومین فصل کاوش‌ها موفق می‌شویم تا دوره مربوطه ستون‌های یافت شده (ایلخانی یا صفوی) را تعیین کنیم که البته اگر مربوط به دوره ایلخانی باشد، براساس توضیحات خواجه رشیدالدین در بلخ‌نامه بسیاری از مسائل و محدوده شهر روشن خواهد شد.
در ادامه‌ی همان کاوش‌ها، سال ۸۵ بود که خبر رسید « آثار معماری ربع رشیدی روی خاک وجود ندارند؛ آن‌چه که اکنون در منطقه‌ی معروف به ربع رشیدی باقی مانده، آثاری از قلعه‌ای صفوی است، نه ربع رشیدی.» بنا بر همین گزارش مشخص شد که در سال ۱۰۱۹ هجری قمری، در زمان شاه‌عباس صفوی، با استفاده از مصالح «ربع رشیدی»، «شنبه قازان» و گورستان‌های تاریخی تبریز مانند «گجیل» و «سرخ‌آب»، قلعه‌ای برای حاکم تبریز دربرابر محله‌ی عثمانی بر ویرانه‌های ربع رشیدی ساخته شده که این قلعه نیز براثر زلزله‌های تبریز ویران شده است.
روح‌انگیز در شهریورماه همان سال در گفتگویی با ایسنا، اظهار کرد که «متاسفانه مردم قلعه‌ی صفوی را خراب می‌کنند (و در جای آن) خانه‌های خود را می‌سازند؛ به‌طوری که اکنون قسمت شرقی برج و بارو به‌شکل کامل تخریب و به‌جای آن خانه‌های مردم ساخته شده است!»
او همچنین از تخریب بخشی از قلعه‌ی صفوی در این محل با وجود کنترل ساخت و سازها خبر داد و گفت: داخل عرصه‌ی ربع رشیدی، ۸۵۰ پلاک مسکونی وجود دارند که گرچه این خانه‌های خارج از دیوار قلعه‌ی صفوی‌اند، ولی هر کدام چند طبقه با مساحت بسیار کمی حدود ۴۰ مترمربع دارند که در مدت بسیار کوتاهی ساخته می‌شوند. همچنین این منطقه به حفاظت کاملی نیاز دارد و اگر بخواهیم تمام دیوارهای قلعه را خارج کنیم، به امکانات حفاظتی بیشتری نیاز است. تاکنون مناطقی را که کاوش شده‌اند، حفاظت نیز کرده‌ایم. البته مرمت نخستین در هنگام کاوش انجام می‌شود، ولی قسمتی از برج که ریخته است، باید بازسازی شود.
دی‌ماه همان سال ایسنا از تجاوز و ساخت وساز غیر مجاز در حریم این مجتمع گزارش داد؛ «از مجتمع علمی ربع رشیدی خواجه رشیدالدین در شهر تبریز چیزی جز یک منطقه‌ی باستان‌شناسی و ویرانه‌های آن باقی نمانده است؛ اما شاید خاک، مهربان‌تر از روزگار، بسیاری از یادگارهای آن دوره را به نیکی نگاه داشته و در زیر ویرانه‌های مجتمع قرن ۷ هجری قمری، دنیایی از تاریخ و پیشینه‌ی سرزمین‌مان مدفون باشد. متاسفانه مجموعه‌ی تاریخی ربع رشیدی در سال‌های اخیر مورد تجاوز خانه‌سازی و ساخت و سازهای غیرمجاز قرار گرفته است.»
ثبت وقفنامهی مجموعه ربع رشیدی در یونسکو
روزگار ربع رشیدی به همین منوال پیش رفت تا اینکه در سال ۸۶، خبری خوش از وقفنامهی ربع رشیدی منتشر شد؛ این وقفنامه همراه با شاهنامه بایسنقری در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید. اگرچه این خبر در شرایط فیزیکی بنای تاریخی ربع رشیدی تاثیری نداشت ولی برای مدتی اسم ربع رشیدی را بار دیگر بر سر زبان‌ها انداخت. وقفنامه ربع رشیدی که در اوایل قرن هشتم هجری قمری توسط شخص «خواجه رشیدالدین فضل‌الله» نوشته شد، به تبیین نظام مدیریتی و تشکیلات اداری، مالی و شرایط وقف و مصارف مجموعه‌ی بزرگ ربع رشیدی در شهر تبریز می‌پرداخت. حافظه جهانی یونسکو برنامه‌ی بین‌المللی حافظه‌ی جهانی یونسکو با هدف تدارک شرایط لازم برای اطلاع‌رسانی و صیانت از آثار مهم علمی، فرهنگی و تاریخی جهان و ثبت جهانی آن‌ها تشکیل شده است.
آبان‌ماه همان سال اما خبری دیگر از آخرین کاوش‌های ربع رشیدی به گوش رسید: «کشف چهارهزار کاشی ایلخانی در ربع رشیدی و بخش‌هایی از یک حمام متعلق به دوره‌ی ایلخانی شامل رختکن، تون و حوضچه آب به عنوان نخستین اثر ایلخانی ربع رشیدی تبریز کشف شدند.»
همچنین یک ماه بعد خداوردی کریمی‌نژاد - مدیر وقت اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی - با اشاره به آثار کشف شده‌ی متعلق به دوره ایلخانی اخیر، بیان کرد که اعتبار تخصیص پیدا کرده به ربع رشیدی در آن سال کم بوده است و برای کاوش‌های بیشتری در این منطقه با اعتبار مناسب در سال آینده اظهار امیدواری کرد.
چهار سال پس از این داستان، در بهمن‌ماه سال ۹۰، تراب محمدی - مدیر وقت اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی - با اشاره به تخصیص یافتن هشت میلیارد ریال از اعتبار پروژه‌ی ربع رشیدی، برای تملک زمین و خانه‌های اطراف آن اعلام کرد که از این میزان بودجه، چهارمیلیارد ریال برای مرمت ربع رشیدی اختصاص یافته است. همچنین باتوجه به ساخت و احیای ربع رشیدی در دوره‌های مختلف تاریخی و باستان‌شناسی، اکنون برای خواناسازی لایه‌های تاریخی در محوطه‌ی این مجموعه اقدام شده است.
مهدی حجت، قائم‌مقام وقت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیز در دی‌ماه سال ۹۲ طی اظهاراتی با اشاره به آثار تاریخی شهر تبریز و عدم توجه کافی به آن‌ها در مورد ربع رشیدی گفته بود که وقفنامهی «ربع رشیدی» دانشمندان سراسر جهان را به حیرت وا داشته است.
خبرهایی در راه است...
اما مطلبی که روابط عمومی میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی در روزهای پایانی مهرماه امسال منتشر کرد، خبر از آغاز پروژه مرمت مشارکت آلمانی‌ها در ربع رشیدی بود.
مرتضی آبدار بخشایش - مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این استان- در آن زمان با اشاره به جایگاه مجموعه تاریخی ربع رشیدی تبریز از مشارکت موسسه باستان‌شناسی آلمان در مرمت و احیای این مجموعه تاریخی و فرهنگی خبر داد و گفت: این موسسه آلمانی در راستای طرح‌های مطالعاتی تبریز ۲۰۱۸ و بحث پروژه‌های راهبردی مجموعه تاریخی ربع رشیدی با فرستادن کارشناسان متخصص و صاحب نظر در حوزه باستان‌شناسی و زمین‌شناسی برای پیشرفت روند مرمتی این پروژه این اداره کل را همراهی می‌کند.
آبدار با اشاره به اهمیت احیای مجموعه تاریخی و فرهنگی ربع رشیدی، افزود: استفاده از روش‌های نوین و فناوری‌های روز و تجربه‌های کارشناسان متخصص در امر احیا و مرمت آثار تاریخی، موجب تسریع در روند احیای این مجموعه به عنوان یکی از زیباترین و باشکوه‌ترین آثار تاریخی به جای مانده در ایران خواهد شد.
با وجود مطرح شدن این صحبت‌ها، خبرنگار ایسنا در تلاش برای صحبت با مسئولان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی درباره‌ی اقدامات و برنامه‌ریزی‌های آیندی این مجموعه‌ی تاریخی است. مجموعه‌ی تاریخی که پرونده‌ی آن نیز در فهرست موقت یونسکو قرار دارد.
گزارش خطا
ارسال به دوستان
نسخه چاپی
ذخیره عضویت در خبرنامه 
پربحث ترین عناوین
پرطرفدار ترین عناوین
لینک های مفید