ماموریت خودخوانده «عمران خان» در تهران و ریاض؛ آیا پاکستان از عهده میانجی‌گری برخواهد آمد؟

هنگامی که عمران خان ۱۳ ماه پیش به عنوان نخست وزیر پاکستان انتخاب شد، عهد کرد که برای پیشبرد مسائل منطقه ای نقش مهمی را ایفا کند و اکنون که پس از تحولات اخیر در خلیج فارس، قصد سفر به جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی را دارد این سؤال پیش می آید که آیا ابتکار عمل دیپلماتیک وی موفق خواهد شد یا خیر.

به گزارش آفتاب‌نیوز؛ عمران خان پس از پیروزی در انتخابات عمومی سال گذشته در اولین سخنرانی عمومی خود اظهار داشت که حزب وی آرزوی روابط قوی تر با ایران دارد و پاکستان نقش خود را در حل بحران خاورمیانه ایفا خواهد کرد.

به نوشته خبرگزاری ایرنا، نخست وزیر پس از سه سفر رسمی به عربستان سعودی، در تاریخ ۲۱ آوریل امسال اولین سفر رسمی خود به جمهوری اسلامی ایران را انجام داد. وی در آن بازدید جلسات مهمی با مقامات عالی جمهوری اسلامی ایران داشت. هدف از تلاشهای اخیر نخست وزیر ماندگاری صلح و ثبات در همسایگی بویژه در ایران است که پاکستان با ۹۰۰ کیلومتر آن مرز مشترک دارد. عمران خان معتقد است که هرگونه تنش در همسایگی خود تأثیر مستقیمی بر پاکستان خواهد گذاشت. عمران خان در سفر خود به نیویورک برای حضور در هفتاد و چهارمین مجمع عمومی سازمان ملل متحد گفت که جنگ راه حلی برای هیچ مسئله ای نیست و درگیری با ایران به نفع منافع هیچ کس نخواهد بود. وی همچنین اظهار داشت که هر دو کشور ایالات متحده و عربستان سعودی از وی خواسته اند برای رفع تنش ها واسطه با ایران باشد.

کارشناسان می گویند اگر نخست وزیر موفق شود به نوعی معامله ای میان ایران و عربستان سعودی انجام دهد، به عنوان یک موفقیت بزرگ دیپلماتیک برای اسلام آباد تلقی می شود. پیش از این سخنگوی وزارت امور خارجه پاکستان، ضمن پاسخ دادن به سؤای در نشست خبری هفتگی خود گفت: صلح و ثبات در منطقه آرزوی ماست و تمام تلاش خود را برای خنثی کردن تنش ها در منطقه خلیج فارس انجام خواهیم داد. در همین حال، شاه محمود قریشی، وزیر خارجه پاکستان در گفت و گو با رسانه های محلی گفت: عمران خان برای رفع اختلافات بین دو کشور مهم مسلمان، به عربستان و ایران سفر خواهد کرد.

وی گفت که منطقه نمی تواند جنگ دیگری را تحمل کند و ما در تلاش هستیم نقش خود را برای به حداقل رساندن تنش ها ایفا کنیم زیرا روابط عمیقی با عربستان سعودی داریم و شریک راهبردی هستیم در حالی که ایران همسایه و برادر مسلمان ما است.

به گفته ناظران، تلاش های مداوم پاکستان نشان می دهد که اسلام آباد در کارگزاری توافق میان ایران و عربستان سعودی بسیار جدی تر است. ایران همیشه گفته است که مایل است همه مسائل را از طریق گفت و گو حل کند، اما باید دید که آیا سایر کشورها حاضرند در این زمینه قدم بردارند. ایران به عنوان یک کشور مهم منطقه با هرگونه نقش نیروهای خارجی در منطقه مخالف است و معتقد است که کشورهای منطقه می توانند مسائل خود را از طریق گفت و گو توسط خودشان حل کنند.

براساس گزارش ها، نخست وزیر ابتدا به ایران سفر می کند، قرار ملاقات وی با رئیس جمهور حسن روحانی برای روز یکشنبه ( 21 مهر) تعیین شده است. وی روز بعد برای دیدار با رهبری سعودی به ریاض می رود.

رسانه های محلی پیش از این گزارش کرده بودند که مقدمات سفر میانجیگری نخست وزیر در سفر غیر منتظره یک مقام عالی دولت به ایران و عربستان سعودی در هفته گذشته سپتامبر انجام شده است.

این مقام در دیدار خود به پایتخت هر دو کشور، با مقامات ارشد ایران و عربستان سعودی برای کمک به خنثی کردن تنش ها گفت و گو کرد. گزارش ها می گویند هیچ تأیید رسمی از سفر پنهانی این مقام در دست نیست، اما اعتقاد بر این است که زمینه برای سفر آتی عمران خان انجام شده که وی را برای سفر به هر دو کشور ترغیب کرده است.

روزنامه نیویورک تایمز به تازگی گزارش داده است که عربستان از پاکستان و عراق خواسته است تا برای کمک به خنثی کردن تنش، به طور غیر مستقیم با یکدیگر گفت و گو کنند. اگرچه پاکستان صمیمانه تلاش های صلح را انجام می دهد، اما باید در برابر برخی از نیروهایی که می خواهند کشورهای مسلمان را ناامید ببینند، هوشیار باشند.

حسن روحانی رئیس جمهوری جمهوری اسلامی ایران در مجمع عمومی سازمان ملل گفته بود: امنیت منطقه با خروج نیروهای آمریکایی فراهم خواهد شد. وی افزود: راه نهایی برای صلح و امنیت در خاورمیانه از طریق دمکراسی درونی و دیپلماسی بیرونی می گذرد. وی خاطرنشان کرد: "دولت نمی تواند امنیت را توسط دولت های خارجی خریداری یا تأمین کند. "

پاکستان از عهده میانجی‌گری برخواهدآمد

روزنامه اعتماد نیز در گزارشی نوشت: داوطلبان نقش میانجی‌گری میان ایران و عربستان و ایران و ایالات متحده امریکا هرروز بیش از روز قبل می‌شوند و البته به نظر نمی‌رسد که‌ تاکنون هیچ‌کدام از این میانجی‌گری‌ها ره به جایی برده باشند. در حال حاضر ایران با عربستان سعودی به عنوان بازیگری منطقه‌ای و امریکا به عنوان بازیگری فرامنطقه‌ای رابطه دیپلماتیک ندارد و می‌توان گفت که در هر دو این پرونده‌ها این سه بازیگر نوعی از بن‌بست در رابطه را تجربه می‌کنند. اغما در رابطه دیپلماتیک میان تهران و واشنگتن و همچنین تهران و ریاض، سایر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را هم به دردسر انداخته است.

ایران و عربستان، پرونده‌ای در بن‌بست

در مساله فرجام توافق هسته‌ای ایران با ۱+۴، فرانسه نقش پیشرو را در میانجی‌گری میان ایران و امریکا بازی می‌کند. نقشی که سر و صدای بسیاری به پا کرده‌ و گاه ناظران را امیدوار به نتیجه و گاه ناامید از هر دستاوردی کرده است.

تنش در رابطه ایران و امریکا که به کناره‌گیری واشنگتن از برجام منتهی شد تاثیر خود را نه فقط در فرجام برجام بلکه در رابطه ایران با کشورهای اروپایی، رابطه ایران با آژانس‌بین‌المللی انرژی اتمی و همچنین تحولات سیاسی و امنیتی منطقه‌ گذاشته است. همزمان تهران و ریاض هم روزهای تحولات ناخوشایند و هم تشدید تنش در رابطه دوجانبه را تجربه می‌کنند؛ تنشی که نخستین نتیجه آن را در بی‌ثباتی در تحولات امنیتی منطقه، آشفتگی در بازار جهانی انرژی و در بن‌بست دست و پا زدن پرونده‌های منطقه‌ای چون یمن شاهد هستیم.

با این‌همه بیش از ۴۰ سال خصومت در رابطه ایران و امریکا با توجه به رفتارهای یک‌جانبه واشنگتن در دو سال گذشته به شمول کناره‌گیری از توافق هسته‌ای، بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای و اتخاذ سیاست فشارحداکثری سیاسی، امنیتی و اقتصادی علیه ایران، دورنمای رسیدن به توافق میان تهران و واشنگتن را تیره‌وتار کرده است. رابطه ایران و عربستان نیز تحت تاثیر تنشی است که تهران و واشنگتن تجربه می‌کنند اما مجموعه‌ای از عوامل باعث شده که بارقه‌هایی از امید در میان سایر بازیگران برای تنش‌زدایی از رابطه تهران و ریاض ایجاد شود. بحران اخیر در رابطه ایران و عربستان به چهارمین سالگرد خود نزدیک می‌شود. دی ماه ۱۳۹۴ به دنبال اعدام روحانی شیعه شیخ نمر در عربستان، اعتراض‌ها در ایران به بالارفتن از دیوار سفارت عربستان منتهی شد؛ اقدامی که ریاض پاسخ آن را با قطع رابطه دیپلماتیک با تهران داد. قطع رابطه دیپلماتیک سعودی با تهران به نخستین تکه از پازل تشدید تنش با تهران تبدیل شد که در چهار سال گذشته همچنان ادامه داشته و ساعتی متوقف نشده است.

آیا ریاض به دنبال کاهش تنش با تهران است؟

عربستان در حال حاضر در باتلاق یمن گرفتار شده، مهم‌ترین تاسیسات نفتی این کشور هدف حمله قرار گرفته، شهرهای آن در تیررس حملات موشکی انصارالله یمن قرار دارد، محمد بن سلمان، ولیعهد این کشور به دلیل پرونده قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار با اکراه مورد پذیرش همتاهای خارجی خود قرار می‌گیرد، شاکله شورای همکاری خلیج فارس را به دلیل تنش در رابطه با قطر از هم پاشانده و برای کوچک‌ترین درخواست از امریکا باید چک سفید امضا کند آنهم در حالی که ضمانتی برای نقد کردن وعده‌های ترامپ در اختیار ندارد. همزمان جنگی که ولیعهد سعودی ادعا کرده بود آن را به داخل ایران می‌کشاند دامان ریاض را گرفته و ناامنی در خلیج‌فارس و تنگه هرمز برخلاف انتظار سعودی پای تمام بازیگران منطقه‌ای را به میدان کشانده است. امریکای ترامپ نیز متحد سرتاپاگوشی که محمد بن سلمان انتظار داشت، نیست. در مجموعه‌ای از تحولاتی که در شش ماه گذشته در منطقه رخ داده، ریاض دخالت نظامی ولو محدود واشنگتن را انتظار می‌کشید که نه در ماجرای هدف قرارگرفتن پهپاد امریکایی توسط ایران نه در حمله به تانکرهای نفتی در خلیج فارس و نه در هدف قرار گرفتن تاسیسات نفتی آرامکو این انتظار برآورده نشد. همزمان نوع رفتار رییس‌جمهور امریکا با متحدانش در منطقه که آخرین آنها کردها بودند، واکنش ترامپ به عدم پیروزی بنیامین نتانیاهو، رفیق شفیقش در انتخابات اخیر رژیم اسراییل و اصرار وی بر این نکته که وقت جنگ‌های بی‌پایان امریکا در منطقه غرب آسیا به پایان رسیده و هرکسی طالب جنگ است خود راسا اقدام کند، سعودی را به ستوه آورده و در کنج استراتژیک قرار داده است. مجموعه این تحولات، برخی از ناظران مسائل منطقه را به این نتیجه رسانده که شاید عربستان سعودی به دنبال کاهش تنش با ایران باشد. البته که میان تمایل به کاهش تنش تا اراده برای برقراری رابطه دیپلماتیک و حل و فصل اختلاف‌های دوجانبه فاصله بسیار است. در این مرحله به نظر نمی‌رسد که ریاض اراده‌ای برای از سرگیری کامل رابطه با تهران آن‌هم در شرایطی که تمام شواهد حاکی از سرخوردگی محمد بن سلمان دارد، داشته باشد.

ماموریت خودخوانده خان

هدف قرار گرفتن تاسیسات نفتی عربستان سعودی در ماه سپتامبر را می‌توان زنگ خطری برای محمد بن سلمان دانست. مجموعه رفت و آمدهایی که پس از این ماجرا به عربستان رخ داد این تصویر رسانه‌ای را ایجاد کرده که ریاض به دنبال کاهش تنش با تهران است. عمران‌خان، نخست‌وزیر پاکستان و عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر عراق دو چهره‌ای هستند که رابطه حسنه با تهران و ریاض دارند و تلاش می‌کنند از این رابطه برای کاهش تنش میان دو پایتخت استفاده کنند.

با این‌همه دومین سفر عمران‌خان به تهران در یک سال گذشته در رسانه‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای به تلاشی برای میانجی‌گری تعبیر شده است. عمران‌خان برای نخستین‌بار در جامه نخست وزیر پاکستان اردیبهشت‌ماه سال جاری به تهران سفر کرد که در جریان آن سفر با مقام معظم رهبری و رییس‌جمهور کشورمان دیدار داشت. نخست‌وزیر پاکستان که دیدارهای رسمی خود را از صبح امروز در تهران آغاز خواهد کرد به زودی سفری به عربستان سعودی هم خواهد داشت. با توجه به فاصله نزدیک سفر اخیر عمران‌خان به ریاض و تکرار این سفر در هفته آتی این گمانه تقویت شده که وی پاسخ ایران به میانجی‌گری اسلام‌آباد را به ریاض منتقل خواهدکرد. وزیر خارجه پاکستان ساعاتی پیش از سفر به تهران اعلام کرد که پاکستان تلاش می‌کند سوءتفاهم‌های موجود میان ایران و عربستان را از بین ببرد. این مقام پاکستانی در ادامه افزود: پاکستان هرکاری انجام می‌دهد تا از سطح تنش میان ایران و عربستان به عنوان دو کشور اسلامی بکاهد چرا که این منطقه دیگر توان یک جنگ دیگر را ندارد.

شاه محمود قریشی وزیر خارجه پاکستان در بخش‌هایی از سخنانش پیش از سفر به تهران به همراه نخست وزیر گفت: پاکستان دیگر از عهده یک تنش یا منازعه در همسایگی خود برنخواهد آمد چرا که از ۱۹ سال پیش تاکنون با پرونده تنش و درگیری در افغانستان دست به گریبان است.

عمران‌خان نخست‌وزیر پاکستان در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در نشست خبری که داشت تاکید کرد که دونالد ترامپ، رییس‌جمهور امریکا از وی خواسته میان واشنگتن و تهران میانجی‌گری کند و او نیز پیام ترامپ را به روحانی رسانده است. به نظر می‌رسد که این جمله عمران‌خان در رسانه‌ها به درخواست همزمان عربستان و امریکا از پاکستان برای میانجی‌گری میان این کشورها و ایران تعبیر شده است. به نظر می‌رسد که اصلی‌ترین واهمه کشورهایی چون عراق و پاکستان، وسیع‌تر شدن دامنه حملات به منافع نفتی ایران و عربستان در خلیج‌فارس است. اتفاقی که می‌تواند احتمال درگیری تصادفی میان دوکشور و تبدیل شدن آن به جرقه جنگ را افزایش بدهد. پاکستان در حالی به دنبال میانجی‌گری میان ایران و عربستان است که این کشور به کمک‌های مالی و همچنین واردات نفت از عربستان به‌شدت وابسته است.

پاکستان بیم این را دارد که آغاز منازعه مستقیم میان ایران و عربستان، اسلام‌آباد را در موقعیت گریزناپذیر انتخاب میان تهران یا ریاض قرار بدهد. پاکستان در سال‌های اخیر به دلیل وابستگی مالی به عربستان و همسایگی با ایران از دخالت مستقیم در منازعه‌های غرب آسیا پرهیز کرده و به همین دلیل از پیوستن به ائتلاف سعودی برای جنگ در یمن هم سر باز زد. برخی از کارشناسان بر این باور هستند که همین سیاست محافظه‌کارانه پاکستان در قبال ایران و عربستان، به این کشور ظرفیتی برای میانجی‌گری داده است.

ایران میانجی‌ها را رد نمی‌کند

همزمان با سفر عمران‌خان به تهران، محمد جواد ظریف، وزیر خارجه در گفت‌وگو با تلویزیون دولتی ترکیه اعلام کرد که ایران و عربستان انتخابی جز گفت‌وگو با هم ندارند و تهران برای گفت‌وگو با سعودی چه مستقیم و چه با واسطه آماده است و به همین دلیل هیچ‌وقت میانجی‌ها را رد نکرده است.

عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه کشورمان روز گذشته در گفت‌وگو با خبرگزاری صدا و سیما، درباره جزییات سفر عمران‌خان به تهران گفت: نخست‌وزیر پاکستان درباره تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی با مقامات عالیرتبه کشورمان دیدار، گفت‌وگو و تبادل نظر خواهد داشت. این سفر در چارچوب روابط دیرینه و دوستانه است. در این سفر نخست‌وزیر پاکستان با رهبر معظم انقلاب اسلامی و رییس‌جمهور کشورمان دیدار خواهد داشت و یک کنفرانس مطبوعاتی مشترک میان عمران‌خان و آقای روحانی رییس‌جمهور برگزار خواهد شد. وی در خصوص برخی اخبار که عمران‌خان نخست‌وزیر پاکستان به عنوان میانجی و پیامی برای ایران و عربستان خواهد بود، گفت: تا این لحظه موضوع میانجی‌گری مطرح نیست، اما آخرین تحولات منطقه و بین‌المللی مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت. ایران اعلام کرده است چه با میانجی یا بدون میانجی با همسایگان خود گفت‌وگو خواهد کرد و اگر سوءتفاهمی وجود دارد برطرف شود، اجازه ندهیم منطقه ما دستخوش تحول اشخاص ثالث شود و کشورهای فرامنطقه‌ای بتوانند از این مساله سوءاستفاده کنند. آمادگی ایران برای گفت‌وگو با کشورهای منطقه، شامل همه کشورهای منطقه بوده و این موضوع از قبل اعلام شده است و ایران از طرح‌ها و ابتکاراتی که در این راستا وجود دارد استقبال می‌کند و خواستارمنطقه‌ای امن و ثبات امنیت در منطقه است و اگر این موضوع مطرح شود، جمهوری اسلامی ایران حرف‌ها را خواهد شنید.