سه دستگی جهان مقابل برجام؛ آمریکا مکانیزم ماشه را رسما کلید می‌زند؟

مایک پمپئو، وزیر خارجه ایالات‌متحده قرار است امروز از واشنگتن به نیویورک سفر کند تا از شورای امنیت سازمان ملل متحد بخواهد مکانیزم اسنپ بک یا همان ماشه را فعال‌سازی کند؛ موضوعی که به باور بسیاری از کارشناسان، با موانع حقوقی بسیار زیادی مواجه است.

از سوی دیگر تحلیلگران بر این باورند که این اقدام آمریکا جامعه جهانی را با سه دستگی مواجه می‌کند. آمریکا و متحدانش بازگشت تحریم‌ها را به رسمیت می‌شناسند، روسیه و چین برای آن اعتباری قائل نمی‌شوند و اروپایی‌ها تلاش خواهند کرد با سیاست میانه تا ماه نوامبر برجام را حفظ کنند.

اروپایی‌ها تلاش دارند تا مشخص شدن نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در نوامبر، با چنگ و دندان توافق هسته‌ای را حفظ کنند و شکست مفتضحانه واشنگتن در نشست اخیر شورای امنیت برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران نیز گواه همین موضوع است. اکنون اگرچه ایالات‌متحده به دنبال فعال کردن مکانیزم ماشه و بازگرداندن همه تحریم‌های بین‌المللی ایران است، اما بریتانیا، فرانسه و آلمان می‌توانند تا پایان انتخابات آمریکا، برجام را زنده نگه دارند. به گزارش گروه اقتصاد بین‌الملل روزنامه «دنیای‌اقتصاد» نشریه فارن پالیسی در تحلیلی نوشت: ایالات‌متحده اخیرا بازی را در سالن شورای امنیت سازمان ملل و بر سر تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران واگذار کرده است.

دولت آمریکا به طرز خجالت‌آوری منزوی بود و تنها موفق شد تا رای نماینده یک کشور از ۱۵ عضو شورا را (جمهوری دومینیکن) با خود همراه کند. در برابر چین و روسیه علیه این پیش‌نویس رای دادند و ۱۱ کشور دیگر نیز رای ممتنع دادند. به‌رغم این شکست دولت آمریکا عقب نکشید و دونالد ترامپ تهدید کرد که کشورش مکانیزم ماشه را فعال خواهد کرد؛ منظور او بازگرداندن تمامی تحریم‌های سازمان‌ملل علیه ایران است که در سال ۲۰۱۵ و در نتیجه برجام به حالت تعلیق درآمدند. جدلی که حول محور تمدید تحریم تسلیحاتی ایران شکل گرفته است همواره یک مقدمه برای نیل به یک هدف بزرگ‌تر بوده است: تخریب اندک ساختمانی که از توافق هسته‌ای با ایران باقی مانده است. دولت ترامپ اکنون تلاش دارد تا با استفاده از مکانیزم ماشه، تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را بازگرداند و برای این کار از اقدامی استفاده خواهد کرد که در همان توافقی که ترامپ در سال ۲۰۱۸ آمریکا را از آن خارج کرد، نهفته است. جدیدترین قمار دولت ترامپ به طرز غافلگیر‌کننده‌ای با مخالفت دیگر قدرت‌های جهانی مواجه شده است.

از سوی دیگر، روسیه و چین درحال طرح یک بحث قانونی و فنی علیه اقدام ایالات‌متحده هستند؛ اقدامی که این کشور آن را حق خود می‌داند تا به‌رغم خروج از توافق هسته‌ای، تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را فعال کند. این استدلال براساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است که برای تایید برجام به تصویب رسید که در آن ذکر شده است تنها کشورهای مشارکت‌کننده در توافق هسته‌ای می‌توانند مکانیزم ماشه را فعال کنند. این یک رویکرد حقوقی است که حتی جان بولتون، مشاور امنیت ملی سابق ترامپ نیز که خود از مخالفان جدی برجام بود، آن را تایید می‌کند. در نهایت، این جدل بیشتر رنگ و بوی سیاسی دارد تا قانونی. از منظر سیاسی که مورد نظر کشورهای اروپایی است، تاکید شده است که ایالات‌متحده فاقد مشروعیت برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه است چراکه هدف اصلی واشنگتن آن است تا پس از دو سال تلاش برای تضعیف برجام، این توافق چندجانبه را از بین ببرد. اصلی‌ترین بازیگری که در مورد سرنوشت توافق هسته‌ای تصمیم خواهد گرفت، خود ایران است. ایران هم‌اکنون نیز در پاسخ به بازگرداندن تحریم‌های آمریکا، برخی از تعهدات خود در برجام را نقض کرده است. اما محاسبات مقامات در تهران تحت نفوذ واقعیت‌های سیاسی و عملی خواهد بود که به‌دنبال تحریم‌هایی که با مکانیزم ماشه فعال خواهند شد، ایجاد می‌شوند.

در اینجا، پاسخ شرکت‌کنندگان باقی مانده در توافق هسته‌ای نظیر فرانسه، بریتانیا، آلمان، روسیه و چین بسیار حیاتی خواهد بود. این کشورها متعهد هستند تا توافق هسته‌ای را حداقل تا مشخص شدن نتایج انتخابات آمریکا در نوامبر، نجات دهند. واشنگتن که هنوز در شوک ناشی از شکست در شورای امنیت است، حالا مدعی است که می‌تواند روند مهلت ۳۰ روزه را که برای فعال شدن مکانیزم ماشه ضروری است، آغاز کند و پس از آن تمامی تحریم‌های تعلیق شده سازمان ملل علیه ایران بازگردانده می‌شوند. این مهلت ۳۰ روزه تا پیش از پایان ماه اکتبر به پایان خواهد رسید، یعنی درست زمانی که قرار است تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران به اتمام برسند. از سوی دیگر در این زمان، روسیه ریاست دوره‌ای شورا را عهده‌دار خواهد شد تا موانع این مسیر برای آمریکا افزایش یابند. چیزی که محتمل خواهد بود یک حس سردرگمی است که اعضای شورای امنیت را به سه گروه تقسیم می‌کند.

در گروه نخست ایالات‌متحده تلاش خواهد کرد تا برای بحث خود حمایت کافی را کسب کند و برای نیل به این هدف از فشارهای سیاسی و اقتصادی استفاده می‌کند تا پس از پایان یافتن مهلت ۳۰ روزه پیش از فعال شدن ماشه، برخی از کشورها با اجرای تحریم‌های ایران موافقت کنند. دولت ترامپ احتمالا از تهدید اعمال تحریم‌های ثانویه استفاده می‌کند همان‌طور که طی ۱۸ ماه اخیر نیز این روند را دنبال کرده است.حتی اگر اغلب دولت‌های جهان با این موضوع که ایالات‌متحده مشروعیت کافی برای بازگرداندن تحریم‌های ماشه را ندارد، برخی از کشورها ممکن است وادار شوند تا در کنار واشنگتن بایستند چراکه از فشارهای اقتصادی آمریکا علیه خود واهمه دارند. گروه دوم تحت رهبری روسیه و چین خواهند بود، که هر دو تا این جا نیز در برابر آمریکا ایستاده‌اند. این گروه نه‌تنها از اجرای تحریم‌های سازمان‌ملل امتناع خواهند کرد، بلکه موانعی بر سر این روند قرار می‌دهند نظیر مانع شدن از ایجاد کمیته‌ای در سازمان‌ملل که بخواهد بر اجرای این تحریم‌ها نظارت کند. این گروه همچنین ممکن است از امتیاز دیوان بین‌المللی دادگستری استفاده کنند تا این نهاد قانونی بین‌المللی در مورد مشروعیت ادعای آمریکا تصمیم بگیرد. گروه سوم نیز تحت هدایت فرانسه، بریتانیا و آلمان خواهند بود که بر سر عقیده لزوم اتحاد در بالاترین حد خود برای محافظت از برجام توافق خواهند داشت. این سه کشور در بیانیه‌ای که ماه ژوئن منتشر شد اعلام کردند که از برنامه ایالات‌متحده برای فعال‌سازی یک‌جانبه مکانیزم ماشه علیه ایران حمایت نمی‌کنند.

با این حال مشخص نیست که این بیانیه را بتوان به تقابل فعال تعبیر کرد و همچنین رویکرد آنها متفاوت از اقدامات مسدودکننده‌ای است که روسیه و چین بنای انجام آن را دارند. کشورهای اتحادیه‌اروپا در این باره موضع محتاطانه‌تری را اتخاذ خواهند کرد چراکه نمی‌خواهند ریسک خدشه‌دار شدن بیش از پیش شورای امنیت را به جان بخرند.اما آنها همچنین از مسیرهای قانونی که وجود دارند استفاده می‌کنند تا اجرایی شدن کامل تحریم‌ها را به تعلیق بیندازند و زمان کافی را بخرند. کشورهایی نظیر هند، کره‌جنوبی و ژاپن احتمالا این رویکرد را ترجیح خواهند داد. این کشورها حتی ممکن است تا آنجا پیش بروند که یک سیگنال سیاسی را به ایران مخابره کنند و از یک بیانیه مشترک اغلب اعضای شورای امنیت مبنی بر به رسمیت نشناختن تحریم‌های ماشه ایالات‌متحده نیز حمایت کنند. در نتیجه این رویکرد، ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا باید یک دوره‌ طولانی از گفت‌وگو را در مورد اینکه آیا تحریم‌های ماشه را اجرا کنند یا خیر، آغاز کنند. به نظر نمی‌رسد که تحریم‌های جداگانه اتحادیه‌اروپا علیه برنامه هسته‌ای ایران نیز تا زمانی که تهران به تعهدات هسته‌ای خود پایبند بماند، علیه آن اجرایی شوند.

بازگرداندن تحریم‌های اروپا علیه ایران شامل یکسری از گام‌ها خواهد بود که نخستین قدم آن ارائه این پیشنهاد توسط بریتانیا، فرانسه و آلمان به اتحادیه‌اروپا خواهد بود. بازگشت تحریم‌های اتحادیه سپس باید به تصویب همه اعضا برسد؛ هدفی که نیل به آن نیازمند زمان زیادی خواهد بود. آن هم در شرایطی که واشنگتن اکنون به‌عنوان یک نیروی خرابکار علیه توافق هسته‌ای دیده می‌شود. در این روند، اتحادیه اروپا باید تلاش کند تا توافق را نجات دهد و از بازگرداندن تحریم‌های اتحادیه علیه ایران ممانعت کند؛ حداقل تا زمانی که نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا مشخص شود. بریتانیا نیز که در تکاپوی برگزیت است، احتمالا همین موضع را اتخاذ خواهد کرد و ترجیح می‌دهد درکنار اروپا بماند تا اینکه خود را به دولتی در واشنگتن نزدیک کند که ممکن است به زودی از کاخ‌سفید خارج شود. تا به امروز، شرکت‌کنندگان باقی مانده در برجام تلاش کرده‌اند تا سازه اصلی این توافق را سرپا نگه دارند. به نظر می‌رسد هدف آن بوده است که حداقل تا زمان انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در نوامبر برجام حفظ شود تا شاید گشایش جدیدی در جان بخشیدن دوباره به برجام در زمان دولت احتمالی جو بایدن ایجاد شود.

درحالی‌که پیروزی مجدد ترامپ به معنای مرگ همیشگی برجام و بستن روزنه‌های دیپلماتیک میان تهران و واشنگتن خواهد بود، دو طرف می‌توانند به فهم مشترک جدیدی در مورد برنامه هسته‌ای ایران و براساس اصول برجام در دوره دوم ترامپ نیز برسند. البته با توجه به دیپلماسی هسته‌ای ترامپ با کره‌شمالی، این ارتباط نیز به احتمال فراوان بدون نتیجه خواهد بود. در تهران یک پاسخ آنی به فعال شدن مکانیزم ماشه داده می‌شود که احتمالا توسعه برنامه هسته‌ای خواهد بود. با این حال تهران ممکن است تصمیم بگیرد تا برای چند هفته تا انتخابات نوامبر، صبر استراتژیک اتخاذ کند. نبرد قانونی چین و روسیه علیه مکانیزم ماشه که واشنگتن به‌طور یکجانبه قصد فعال‌سازی آن را دارد به همراه امتناع اغلب کشورها از اجرای تحریم‌های سازمان‌ملل می‌تواند فضای کافی را به تهران بدهد تا پاسخ شدیدی به این اقدام آمریکا نشان ندهد.