تنبیه و تحقیر دانش‌آموزان در مدارس، چه عواقبی خواهد داشت؟
سلامتی، تندرستی و نشاط داشتن از حقوق و نیازهای اولیه هر کودکی است که باید برای حفظ و ارتقای آن به طور مداوم برنامه‌ریزی شود. این موضوع در نظام تعلیم و تربیت، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند؛ زیرا کودکان به طور معمول یک‌سوم از زندگی خود را در مدارس به سر می‌برند.
سوءرفتار با کودکان در مدرسه، به آسیب‌های جسمانی و روانی، رفتارهای احمال‌گرایانه و خشونت‌آمیز در روابط مدرسه با دانش‌آموز گفته می‌شود که منجر به صدمات روانی، اجتماعی، شناختی و جسمانی بر دانش‌آموز می‌شود. مصادیق این سوءرفتارها شامل: استفاده از اظهارات و کنایه‌های تحقیرآمیز به دانش‌آموز، عبارات تهدیدآمیز، تمسخر دانش‌آموز، نادیده‌گرفتن و منزوی کردن، ترساندن، فریاد زدن، مجازات کردن، تنبیه بدنی، ایجاد زخم، شکستگی و ... است.
برخی کشورها در جهان قوانینی برای ممنوعیت به‌کارگرفتن هرگونه روش خشونت‌آمیز در مدرسه وضع کرده‌اند؛ ولی آن‌چه در عمل مشاهده می‌شود کاملاً متعارض با قوانین است. مطالعات در این زمینه نشان داده‌اند که بیش از ۵۰ درصد کودکان ۱۲ تا ۱۷ سال، در سطح جهان، هر ساله بدرفتاری و خشونت را به صورت‌های مختلف تجربه کرده‌اند. این در حالی است که در کشورهای در حال توسعه و کم‌تر توسعه‌یافته، خشونت بیشتری گزارش شده است.
ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و بدرفتاری با دانش‌آموزان در بعضی مدارس کشور، به یک امر رایج تبدیل شده است و چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد. هر چند تنبیه بدنی و کلامی در کشور ممنوع شده و در قالب بخش‌نامه به سازمان‌های آموزشی و مدارس ابلاغ شده است، اما متاسفانه این قانون مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرد و اجرا نمی‌شود.
در مطالعه‌ای عنوان شده که در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۵، در موضوع سوءرفتار با دانش‌آموزان در مدارس ۱۵۲۶ شکایت به حق، ثبت شده است. اغلب این بزه‌دیدگی‌ها به دلایلی مانند عادی شدن، ترس دانش‌آموزان از مسئولان مدرسه و عواقب آن و ...گزارش نمی‌شود. به همین دلیل، میزان سوءرفتارها با دانش‌آموزان در مدارس ایران، آماری فراتر از این تعداد دارد.
سوءرفتار با دانش‌آموزات، می‌تواند آثار و پیامدهای مخربی را از لحاظ عاطفی، روانی، اجتماعی، جسمانی و اخلاقی در دانش‌آموز ایجاد کند و همچنین یادگیری آن‌ها را تحت تاثیر قرا دهد. یکی از عوامل اصلی بزهکاری و فساد اخلاقی، مشکلات رفتاری، ترک تحصیل و ... در بزرگسالی، تجربه سوءرفتار در زمان دانش‌آموزی است.
از آن‌جا که تجربه سوءرفتار می‌تواند سلامت جسمانی و روانی دانش‌آموزان را به خطر اندازد، پژوهشگران در یک مطالعه به بررسی این موضوع پرداختند.
تاکنون دراغلب پژوهش‌هایی که موضوع سوءرفتار با دانش‌آموزان را بررسی کرده‌اند، از نظرات معلمان، دانش‌آموزان و متخصصان استفاده شده است. در حالی که دانش‌آموزان تا زمانی که در مدرسه هستند، به دلیل نداشتن تجربه کافی و نگرانی از عواقب گفته‌های خود و وجود برخی سوگیری‌ها، ممکن است از گفتن واقعیت ابا کنند. با توجه به این موضوع، در این پژوهش از نظر دانشجویان استفاده شده است.
در این مطالعه که در سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰ انجام شد، پژوهشگران با دانشجویان دوره کارشناسی دانشگاه شهید باهنر کرمان مصاحبه کردند و پس از انجام ۱۸ مصاحبه، زمانی که از سوی مشارکت‌کنندگان اطلاعات جدیدی داده نشد و داده‌های مصاحبه به اشباع رسیدند، مصاحبه‌ها متوقف شدند. محتوای مصاحبه‌ها پس از پیاده‌سازی و تحلیل، دسته‌بندی شدند.
در این مطالعه در خصوص تجارب دانشجویان از سوءرفتار با آن‌ها در مدارس، پنج مضمون اصلی، شامل «اعمال خشونت‌های کلامی نسبت به دانش‌آموز»، « اعمال انواع خشونت‌های رفتاری نسبت به دانش‌آموز»، «بی‌اعتبارسازی شخصیت دانش‌آموز در کلام»، «نبود روح عدالت‌محوری در مدارس» و «عدم اعتدال‌گرایی» استخراج شد.
بررسی‌های مصاحبه‌های انجام‌شده، حاکی از این بود که اگرچه تعداد کمی از مشارکت‌کنندگان به برخی رفتارهای صحیح مدارس با خود، اشاراتی داشتند؛ اما در مجموع تمامی مشارکت‌کنندگان ارزیابی و تجربه خوبی از رفتار عوامل مدرسه با خود نداشتند. به گونه‌ای که محرز شد تمامی دانشجویان در این مطالعه در معرض انوع خشونت‌های کلامی و جسمانی از سوی عوامل مدرسه قرار گرفته‌اند.
دانشجویان اغلب این خشونت‌ها را شامل فریاد زدن بر سر آن‌ها، استفاده از واژه‌های نامناسب و رکیک توسط کارکنان مدرسه به آن‌ها، تذکر دادن همران با فریاد و عصبانیت، انواع تنبیه مانند ایستادن به مدت طولانی، تنبیه بدنی شدید با وسایل گوناگون مانند چوب، خط‌کش، شلنگ و ...، کشیدن مو، لپ، گوش، سیلی‌زدن و ... می‌دانستند.
در این مطالعه، استفاده زیاد از الفاظ و واژه‌های رکیک و نامناسب به دانش‌گآموزان و تندی در صحبت کردن با آن‌ها، از دغدغه‌ها و شکایت‌های اصلی افراد بود.
در این مطالعه دانشجویان عنوان کردند که نه تنها معلمان در کلاس از روش‌های خشونت‌آمیز استفاده می‌کردند، بلکه معاونان و مدیران نیز به جای جلوگیری و واکنش نسبت به این اعمال، به پشتیبانی از معلمان می‌پرداختند.
پژوهشگران این تحقیق عنوان می‌کنند که یکی از عوامل اصلی خشونت در مدارس، علاوه بر بی‌توجهی مسئولان نظام آموزشی، بی‌توجهی والدین و جامعه است. اگر والدین و جامعه واکنش شدیدتری نسبت به این مسئله داشتند، به طور حتم میزان خشونت‌ها نسبت به دانش‌آموزان می‌توانست کاعش یابد. البته این کم‌توجهی می‌تواند به دلیل ناآگاهی و آگاهی اندک والدین از حق و حقوق فرزندانشان در مدرسه باشد. تا زمانی که فرهنگ حاکم بر جامعه و نوع نگرش والدین، چنین امری را مورد تایید و تصدیق قرار می‌دهد، به طور حتم تغییر و تحولی اتفاق نمی‌افتد.
در این مطالعه عنوان شده است که بیشترین عباراتی که در بیانات شرکت‌کنندگان در این مطالعه به وفور یافت میشد، عبارات تحقیر کردن، تهدید کردن، تفاوت گذاشتن و سرزنش کردن بود . تهدید برای نمره خوب گرفتن، درس خواندن، رعایت نظم، حفظ حجاب و نماز خواندن و تحقیر دانش‌آموز به دلیل عدم انجام هر یک از موارد فوق و ... بود.
همچنین تبعیض میان دانش‌آموزان از تبعیض طبقات اجتماعی گرفته تا تبعیض میان دانش‌آموزان زرنگ و ضعیف‌تر، از دغدغه‌های دیگر دانشجویان بود. شدت این آسیب مانند تنبیه به قدری بود که حدود ۸۰ درصد از شرکت‌کنندگان در پژوهش، به ابعاد گوناگون تبعیض اشاره کردند .
نتایج دیگر پژوهش حاضر پیامدهای سلامتی ناشی از سوءرفتارها با دانش‌آموزان بود که از تجارب‌زیسته زمان دانش‌آموزی دانشجویان استخراج و در نهایت در سه زیرمضمون اختلالات عاطفی-خلقی، اختلالات روانشناختی اجتماعی و پیامدهای روانشناختی تحصیلی حاصل شد.
بر همین اساس همان‌طور که انتظار می‌رفت تعاملات نامناسب مسئولان مدارس با دانش‌آموزان، سبب پدید آمدن آسیب‌های جسمانی، روانی و خلقی و عاطفی جبران‌ناپذیری بر دانش‌آموزان شده است. چنان‌که عباراتی مانند نداشتن حس خوب به مدرسه، ترس، اضطراب، نگرانی، کابوس دیدن در خواب، توهمی شدن و موارد دیگر به وفور در بیانات دانشجویان یافت شده است که برخی از آن‌ها تا بزرگسالی آن‌ها را آسوده نگذاشته‌اند.
به گفته پژوهشگران این تحقیق، سوءرفتار با دانش‌آموزان در مدارس تأثیرات منفی و درازمدتی بر سلامت روانی آن‌ها دارد، لذا به منظور ارتقای سلامت دانش‌آموزان، مقابله جدی با این پدیده هم از سوی مسئولان و هم جامعه و والدین نیاز است.
در انجام این تحقیق مژده علیزاده و سید حمیدرضا علوی؛ پژوهشگرام فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه شهید باهنر کرمان، با یکدیگر مشارکت داشتند.
یافته‌های این مطالعه، زمستان ۱۴۰۰ به صورت مقاله علمی با عنوان «واکاوی سوءرفتار با دانش‌آموزان در مدارس و پیامدهای سلامتی آن و ارائه راهکارهایی برای ارتقای سلامت دانش‌آموزان» در نشریه فرهنگ و ارتقای سلامت فرهنگستان علوم پزشکی، منتشر شده است.
