آشنایی با کارکرد "کلیه‌ها"

کلیه" و دستگاه ادراری یکی از اعضای حیاتی و بسیار مهم در بدن انسان هستند که وظایف بسیار مهمی دارند، اختلالات و بیماری‌های دستگاه کلیه و مجاری ادرار ممکن است در هر سنی و با هر شدتی رخ دهد.

آشنایی با بهداشت دستگاه ادراری، انواع بیماری‌های دستگاه کلیه و مجاری ادرار و علائم و نشانه‌های آن می‌تواند به پیشگیری از این بیماری‌ها یا تشخیص به‌موقع و درمان موفق‌تر آن‌ها کمک کند.

ساختمان دستگاه ادراری

دستگاه ادراری شامل کلیه (kidney)، حالب (ureter)، مثانه (bladder)، پیشاب‌راه (urethra)، غده فوق‌کلیوی (ضمائم کلیه) و دستگاه تناسلی است که در این‌جا به‌صورت مختصر توضیح داده می‌شوند.

کلیه‌ها

کلیه‌ها یک جفت عضو لوبیایی‌شکل قرمز مایل به قهوه‌ای هستند که طرفین ستون مهره‌ها و پشت شکم قرار دارد؛ وزن کلیه یک فرد بالغ حدود ۱۱۳ تا ۱۷۰ گرم است و طول کلیه ۱۱ سانتی‌متر و عرض آن ۶ سانتی‌متر و ضخامت آن ۳ سانتی‌متر است.

کلیه راست به‌دلیل مجاورت با کبد کمی پایینتر از کلیه چپ قرار دارد و بافت کلیه از دو قسمت قشری (cortex) و مرکزی (medula) ساخته شده است؛ بخش قشری کلیه یک نوار رنگ‌پریده است که قسمت مرکزی را احاطه کرده است. بخش مرکزی به‌رنگ تیره است و طرف داخل بخش قشری قرار دارد؛ کلیه از واحد‌های عملی به‌نام نفرون ساخته شده‌اند، نفرون‌ها ساختمان‌های مسئول عملیات آغازین برای تولید ادرار هستند؛ هر نفرون شامل: کپسول بومن، شبکه مویرگی گلومرول، لوله خمیده اولی یا نزدیک قوس هنله، لوله خمیده دومی یا دور، لوله جمع‌کننده کوچک، لوله‌های جمع‌کننده بزرگ است.

حالب‌ها

حالب‌ها عبارتند از دو عدد لوله به‌طول ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر و قطر ۳ میلی‌متر که از کلیه شروع می‌شوند و به پایین و به‌طرف مثانه رفته و وارد آن می‌شوند و ادرار تولیدشده از کلیه را به مثانه منتقل می‌کنند.

مثانه

مثانه به‌شکل کیسه‌ای عضلانی ــ مخاطی، تقریباً شبیه یک مثلث معکوس با حجم حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلی‌لیتر است؛ مثانه در شکم (داخل لگن) قرار دارد که وظیفه آن انبار کردن ادرار است که به‌هنگام پر بودن به‌شکل تخم‌مرغ یا بیضی در می‌آید؛ گردن مثانه دارای دو اسفنکتر یا دریچه (از جنس عضله) است، اسفنکتر داخلی به‌صورت غیرارادی کنترل می‌شود و اسفنکتر خارجی که به‌صورت ارادی کنترل می‌شود.

پیشاب‌راه

آخرین بخش دستگاه ادراری پیشاب‌راه است که وظیفه آن انتقال ادرار از مثانه به خارج از بدن و طول پیشاب‌راه در خانم‌ها و آقایان متفاوت است.

غدد فوق‌کلیوی

غدد فوق‌کلیوی به‌تعداد دو عدد در قسمت فوقانی هر دو کلیه قرار دارند؛ هر غده از یک بخش قشری و یک بخش مرکزی تشکیل شده است؛ بخش قشری غده فوق‌کلیه هورمون‌های آلدسترون و هیدروکورتیزون و بخش مرکزی غده فوق‌کلیه هورمون‌های آدرنالین و نوروآدرنالین ترشح می‌کند.

دستگاه تناسلی مردانه

دستگاه تناسلی مردانه شامل بخش‌های زیر است: بیضه، اپی‌دیدیم، کانال دفران، مجرای انزالی، آلت تناسلی (پنیس)، غدد ضمیمه.

بیضه‌ها به‌تعداد دو عدد در کیسه بیضه و جلوی ران‌ها قرار دارند و وظیفه آن‌ها ساختن اسپرم و تولید هورمون‌های جنسی مردانه است؛ یک لوله طویل و درهم‌پیچیده در سطح پشتی بیضه‌ها قرار دارد که به آن اپی‌دیدیم می‌گویند، وظیفه آن ذخیره و نگهداری اسپرم‌هایی است که بیضه‌ها تولید کرده‌اند.

اسپرم‌ها به‌هنگام عبور از اپیدیدیم توانایی حرکت و بارور ساختن تخمک را به‌دست می‌آورند؛ لوله‌های عضلانی طویلی به‌نام کانال دفران اسپرم‌ها را از اپی‌دیدیم به مجرای انزالی در حفره لگنی منتقل می‌کند؛ کانال دفران پس از پیوستن به مجرای کیسه منی مجرای انزالی‌زا تشکیل می‌دهد؛ آلت تناسلی (پنیس) مرد شامل دو قسمت ثابت (ریشه) و متحرک (تنه پنیس) است.

دستگاه تناسلی مردانه شامل سه غده ضمیمه است:

ــ کیسه منی که به‌تعداد دو عدد در قسمت قاعده مثانه قرار دارد و مایع منی ترشح می‌کند که وظیفه آن نگهداری و تغذیه اسپرم است.

ــ غده کوپر که به‌تعداد دو عدد بوده و به‌اندازه نخود است.

ــ غده پروستات به‌شکل مخروطی بوده و یک غده منفرد دستگاه تولید مثل است؛ پیشاب‌راه و مجاری انزالی از داخل پروستات عبور کرده مجموعه ترشحات پروستات و کیسه‌های منی مایع منی را فراهم می‌سازد که هنگام انزال تخلیه می‌شود.

کارکرد کلیه و دستگاه ادراری

بدن انسان سالم از حدود ۶۰ درصد آب تشکیل شده است؛ تنظیم تعادل آب توسط کلیه‌ها صورت می‌گیرد و نتیجه آن تولید ادرار در نفرون‌های کلیه است؛ سرخرگ‌ها خون را وارد کلیه کرده و کلیه‌ها با انجام فرآیند پیچیده‌ای مواد زائد خون و آب اضافی را از آن گرفته و خون را تصفیه کرده و مجدداً به بدن می‌فرستند و مواد زائد را به‌صورت ادرار دفع می‌کنند.

تنظیم تولید سلول‌های قرمز خون

زمانی که کاهش فشار اکسیژن در داخل خون به‌وسیله کلیه‌ها تشخیص داده می‌شود، کلیه‌ها با ترشح هورمونی به‌نام اریتروپوئیتین مغز استخوان را که وظیفه تولید سلول‌های قرمز خون را به‌عهده دارد، تحریک کرده و تولید گلبول قرمز و هموگلوبین را افزایش می‌دهند، در نتیجه افزایش تولید گلبول، حمل اکسیژن بیشتر و فشار آن افزایش می‌یابد و با افزایش فشار اکسیژن، تولید اریتروپوئیتین کم می‌شود و به میزان اولیه برمی‌گردد.

ساخته‌شدن ویتامین D

کلیه‌ها فرم غیرفعال ویتامین D را که از طریق روده‌ها از غذا جذب شده به فرم فعال آن تبدیل می‌کنند.

دفع مواد زائد

دفع مواد زائد مانند اوره، کراتین، فسفات، سولفات‌ها و اسید اوریک از طریق کلیه صورت می‌گیرد، تجمع این مواد زائد در بدن برای سلامتی انسان مضر است.