مطمئن‌ترین راه پایان دادن به درد زانو

دکتر ایمان قماشی؛ متخصص جراحی زانو مطرح کرد: زانو یکی از مهم‌ترین قسمت‌های بدن است. تمامی وزن هر انسان روی پا‌ها قرار دارد و بیشترین فشار به مفصل زانو وارد می‌شود به همین دلیل زانو درد شایع‌ترین چالش افراد است. معمولاً زانو درد از سنین بالا شروع می‌شود، اما در سنین پایین نیز به دلیل بیماری‌های ژنتیکی یا بروز حوادث، شاهد معضلات گسترده هستیم، به نوعی که کار این افراد به عمل‌های جراحی منجر می‌شود. اگرچه ساییدگی‌های زانو باعث می‌شود که در بسیاری از موارد افراد به ویژه در سن سالمندی زمین‌گیر شوند، اما علم به اندازه‌ای پیشرفت کرده که می‌توان با تعویض بخش‌هایی از زانو، درد را از بین برد و توان راه رفتن را به فرد سالمند بازگرداند. در این رابطه با دکتر ایمان قماشی گفتگو کردیم. وی که متخصص ارتوپدی است و فوق‌تخصص جراحی زانو دارد، معتقد است که مدت‌هاست نگرانی بابت زانو درد معنا ندارد و با ورزش یا جراحی می‌توان به زانو درد پایان داد.

دلایل زانو درد و مشکلات زانو

فوق‌تخصص جراحی زانو با تاکید بر این که مفصل زانو یکی از مفاصل تحمل‌کننده وزن انسان است گفت: زانوی انسان به واسطه وزنی که دارد، تحت فشار زیادی قرار می‌گیرد. به همین دلیل درد و مشکلات مفصل زانو یکی از جدی‌ترین مسایلی است که به واسطه آن مردم به ارتوپد مراجعه می‌کنند.

مشکلات زانو می‌تواند به دلیل تغییرات سن باشد و بسیاری از مشکلات نیز به واسطه ناپایداری‌های زانو است که می‌تواند ناپایداری کشکک باشد و در سنین پایین‌تر دیده می‌شود.

دکتر قماشی با اشاره به این که برخی از مشکلات می‌تواند به واسطه آن دسته از آسیب‌های زانو باشد که در ورزش، تصادف یا سقوط ایجاد می‌شود گفت: این موارد می‌تواند به واسطه شکستگی زانو، پارگی مینیسک یا رباط زانو باشد.

وی با اعلام این که منظور از ناپایداری زانو، مشکلاتی است که به واسطه ژنتیکی به وجود می‌آید گفت: شل بودن رباط یا ساختار آناتومی زانو باعث می‌شود ناپایداری در کشکک زانو ایجاد شود و ناپایداری کشکک باعث یک سری درد‌هایی می‌شود که از سنین پایین‌تر خودشان را نشان می‌دهند.

 *مشکلات کشکک زانو

متخصص ارتوپدی با تاکید بر این که کشکک باید در یک مسیر مشخص در ناودانی روی استخوان ران و زانو حرکت کند گفت: اگر ناپایداری وجود داشته باشد، مسیر حرکت در ناودان به هم می‌خورد و همین به هم خوردن مسیر حرکت باعث می‌شود یک سری درد‌هایی ایجاد شود که به آن‌ها درد‌های جلوی زانو یا درد کشکک یا پاتومفورال می‌گوییم. این درد‌ها از سنین پایین شروع می‌شود و مبتلایان از سنین ۱۵ سالگی به پزشک مراجعه می‌کنند.

وی با اعلام این که درمان درد در سنین پایین در بیشتر موارد درمان‌های بازتوانی است و گفت: با درمان‌های بازتوانی شکل قرار گرفتن عضلات را اصلاح می‌کنیم، اگر راستای اندام ایراد داشته باشد، راستای اندام را اصلاح می‌کنیم، اگر ضعف عضله باشد، این ضعف را برطرف می‌کنیم و در برخی موارد که این ناپایداری‌ها شدید است و ضعف عضلات ایجاد می‌کند، نیاز به انجام جراحی دارد که با جراحی، هم مسیر حرکت کشکک را تغییر می‌دهیم، هم محل قرار گرفتن و چسبندگی تاندون را اصلاح می‌کنیم و هم راستای اندام را اصلاح می‌کنیم.

دکتر قماشی با تاکید بر این که این جراحی یک جراحی پیچیده است که جواب خوبی به درمان می‌دهد گفت: خوشبختانه در بین بیمارانی که ناپایداری کشکک دارند، از بین آن‌هایی که ناپایداری شدید نداشته باشند، بین ۸۰ تا ۹۰ درصد درمان غیرجراحی جواب می‌دهد، اما در کسانی که ناپایداری کشکک شدید است و دچار در رفتگی‌های شدید کشکک می‌شوند، معمولان نیاز به عمل‌های جراحی دارد.

*مشکلات زانوی پرانتزی

وی با اعلام این که یک سری از بیماری‌های زانو به خاطر اشکال در راستای اندام است گفت: چیزی که در ایران بسیار شایع است، زانونی پرانتزی است، به نوعی که جمعیت زیادی از بیماران زانوی پرانتزی دارند. خوشبختانه ۷۰ درصد بیماران دارای زانوی پرانتزی نیاز به عمل جراحی ندارند و فقط حدود ۳۰ درصد از مبتلایان به زانوی پرانتزی، مشکلات حرکتی از جمله درد دارند. این افراد دچار انحراف پیش رونده زانو می‌شوند که برای این‌ها باید درمان جراحی با هدف اصلاح راستای اندام انجام شود. در مورد این بیماران بررسی می‌کنیم که راستای اندام از کجا اشکال دارد؟ آیا از زیر زانو یا بالای زانو اشکال دارد و از هر کجا اشکال وجود داشته باشد، از همان قسمت اصلاح انجام می‌شود.

*مشکلات زانو و افزایش سن و چاقی

فوق‌تخصص جراحی زانو با تاکید بر این که یکسری از درد‌های زانو به خاطر تغییرات سن است گفت: مانند بسیاری از نقاط بدن که تغییرات مربوط به سن بر آن‌ها تأثیر می‌گذارد، روی زانو هم تغییرات سن باعث می‌شود به مرور زمان لایه غضروفی که در زانو وجود دارد، نازک شود. بافت مینیسک‌های زانو که نقش ضربه‌گیر‌های زانو را دارد، به مرور زمان تحلیل می‌رود، مکانیزم حفاظتی کم می‌شود و دچار پارگی‌ها شود که به آن‌ها پارگی دژراتیو می‌گوییم (پارگی‌هایی که به واسطه تغییرات سن انجام می‌شود). این موارد باعث می‌شود که درد‌هایی در زانو ایجاد شود که معمولاً در قسمت داخلی و قدامی زانو انجام می‌شود. در برخی موارد نیز درد‌هایی در قسمت خارج زانو به وجود می‌آید که این درد‌ها یا می‌تواند با چاقی ارتباط داشته باشد، یا بیماری‌های روماتویید‌آرترید می‌تواند عامل ایجاد آن‌ها باشد. اگر فرد بیماری با درد زانو به پزشک مراجعه کند و آسیب‌ها و پارگی‌های رباط یا مینیسک را کنار بگذاریم، بیماری زمینه‌ای را در مورد آن‌ها بررسی می‌کنیم. ابتدا روماتویید و آرتریت را بررسی می‌کنیم که در این صورت روماتولوژیست باید درمان کند و اگر بیمار افزایش وزن داشته باشد، باید وزنش را کاهش دهد.

تعویض مفصل زانو

وی با اعلام این که در مرحله بعدی تصویربرداری انجام می‌شود تا ببینیم میزان تخریب در زانو چقدر است گفت: سن بیمار هنگام درد‌های زانو بسیار مهم است. به نوعی که اگر سن بیمار پایین باشد، درمان‌های نگه دارنده را توصیه می‌کنیم، اما اگر سن بیمار بالای ۶۰ سال باشد، سنینی است که برای بیمار روش‌های جراحی را پیشنهاد می‌دهیم که می‌تواند شامل روش‌های تعویض مفصل زانو باشد.

-چه افرادی مناسب عمل جراحی مفصل زانو هستند؟

دکتر قماشی با تاکید بر این که خوشبختانه تعویض مفصل زانو یکی از عمل‌های موفق در ارتوپدی است که حدود ۸۵ درصد موارد رضایت بیماران را به دنبال دارد گفت: در بیمارانی که اندیکاسیون انجام این جراحی را دارند، با خیال آسوده‌تر جراحی می‌کنیم. منظور از اندیکاسیون این است که یک سری معیار‌هایی برای جراحی داریم که به عنوان مثال بیمار درد شدید داشته باشد، زندگی برای او مختل شده باشد، سن بیمار از ۶۰ بالاتر رفته باشد، تخریب در مفصل ایجاد شده باشد و خلاصه اینکه روش‌های دیگر درمان انجام شده باشد و راه دیگری به غیر از تعویض مفصل نداشته باشد، در این صورت جراحی را انجام می‌دهیم.

وی در خصوص راه‌های دیگر درمان زانو درد گفت: منظور این است که بیمار فیزیوتراپی کرده باشد، دارو‌های لازم را مصرف کرده باشد، وزن را کاهش داده باشد و دیگر هیچ راهی باقی نمانده باشد، در این صورت تعویض مفصل انجام می‌دهیم. وی در پاسخ به اینکه برخی اوقات مشاهده شده تعویض مفصل در سنین پایین‌تر نیز انجام شده است گفت: شرایط بیماران سنین پایین متفاوت است. این‌ها افرادی هستند که انحراف شدید زانو دارند، تخریب زیاد زانو به هر دلیلی ایجاد شده یا بیمارانی که زمینه بیماری ژنتیکی زانو دارند که برای این افراد در سنین پایین تعویض مفصل زانو انجام می‌دهیم. همه این موارد به بررسی دقیق نیاز دارد که پس از تصویربرداری دقیق، تصمیم‌گیری مناسب انجام می‌شود.

-این عمل تعویض مفصل چه مزایایی دارد؟

 متخصص ارتوپدی با تاکید بر این که در نتیجه تعویض مفصل زانو، کیفیت زندگی بیمار تغییر می‌کند گفت: منظور از تغییر کیفیت زندگی این است که شرایط زندگی بیمار به اندازه‌ای خوب می‌شود که فرد به زندگی عادی باز می‌گردد. یعنی می‌تواند رانندگی کند، ورزش کند، پیاده‌روی کند، کوه برود، شنا کند و خانم‌های خانه‌دار نیز بدون هیچ مشکلی بتوانند کار‌های خانه را انجام بدهند.

وی در پاسخ به این که تعویض مفصل محدودیت یا ممنوعیت در رفتار روزانه دارد گفت: تنها محدودیت‌هایی که بیماران تعویض مفصل کرده باید رعایت کنند، این است که باید همیشه از توالت‌فرهنگی استفاده کنند و به صورت چهار زانو یا دوزانو نباید روی زمین بنشینند. البته بیمارانی که کارشان به تعویض مفصل می‌کشد، قبل از تعویض همچنین کار‌هایی را نمی‌توانستند انجام بدهند، به عبارت بهتر بعد از تعویض مفصل زانو، اتفاق خاص یا محدویت جدی برای آن‌ها به وجود نمی‌آید.

طول عمر مفصل زانو چقدر است؟

دکتر قماشی در پاسخ به این که طول عمر مفصل زانوی مصنوعی چقدر است گفت: نکته‌ای که بیماران روی آن حساس هستند و باعث نگرانی آن‌ها می‌شود، طول عمر مفصل زانو (پروتز) است. طول عمر مفصل تعویض شده معمولاً بین ۱۰ تا ۱۵ سال است. البته اکنون با پروتز‌های جدیدی که به بازار آمده، طول عمر پروتز‌ها بیشتر هم شده است.

وی در خصوص دلیل پایان یافتن طول عمر مفصل زانو گفت: معمولاً اگر پروتزی ۱۵ سال کار کند و بگوییم بیش از این نمی‌تواند کار کند، به دلیل شل شدن پروتز در محل اتصال به استخوان است که این شل شدگی باعث می‌شود مجبور شویم با جراحی دوباره مفصل جدیدی را جایگزین کنیم. اکنون با پروتز‌های جدیدی که وارد شده، این جراحی به سادگی انجام می‌شود و مشکلی برای تعویض دوباره مفصل زانو نداریم

محدودیت‌های زانوی عمل شده چیست؟

فوق‌تخصص جراحی زانو در پاسخ به این که بسیاری از بیماران مبتلا به درد زانو، نگران این هستند که پس از تعویض مفصل، فلج شوند یا دیگر نتوانند راه بروند و زمین‌گیر شوند، آیا چنین چیزی صحت دارد گفت: این طور نیست. بیماری که تعویض مفصل زانو انجام می‌دهد، نه تنها نباید نگران زمین‌گیری باشد، بلکه عصر همان روز یا در نهایت فردای روز عمل جراحی از تخت پایین می‌آید، راه می‌رود، تمام وزنش را از طریق پا‌ها و زانو روی زمین می‌گذارد و تمام قسمت کف پا را روی زمین می‌گذارد.

وی با تاکید بر این که بیمار تحت عمل جراحی مفصل زانو تنها مدتی از زانوبند استفاده می‌کند گفت: بیماری که جراحی شده، بعد از آن که درد ناشی از عمل کاهش یابد، حرکات زانو را شروع می‌کند. زانوبند از پای بیمار باز می‌شود و چند روزی از عصا یا واکر استفاده می‌کند و پس از مدتی عصا یا واکر را نیز کنار می‌گذارد. به عبارت بهتر بیمار چند روز پس از عمل جراحی می‌تواند کار‌های شخصی خودش را انجام دهد و مانند جراحی دیگر نیست که بیمار در بستر بماند و نیاز به استراحت کامل داشته باشد. در نهایت بعد از ۴ هفته که درد کاهش یافت، بیمار به حالت عادی کامل باز می‌گردد و می‌تواند کار‌های معمولی را انجام دهد و هیچ محدودیتی در رفتار‌های زندگی ندارد، حتی می‌تواند به استخر برود و در آب پیاده‌روی داشته باشد.

دکتر قماشی با ابراز تأسف از این که مباحث عامیانه باعث ضربه به علم پزشکی می‌شود گفت: متاسفانه در جامعه بین افراد عادی مطرح می‌شود که تعویض مفصل باعث زمین‌گیری یا از کارافتادگی می‌شود، در صورتی که این باور غلط است. بهترین راهکار و توصیه من به کسانی که در تعویض مفصل زانو تردید دارند این است که با بیماران مبتلا به زانو دردی که جراحی تعویض مفصل انجام داده‌اند، مشورت کنند. البته باید با بیمارانی مشورت شود که عمل روی آن‌ها به خوبی انجام شده و پزشکی که این کار را انجام داده، تخصص و مهارت لازم را داشته است. شک ندارم که برای این بیماران نتیجه تعویض مفصل عالی است.

مراقبت‌های پس از جراحی چگونه است؟

در درمان‌های غیرجراحی که به بیماران می‌دهیم، تقویت عضلات چهارسر ران را تاکید می‌کنیم که برای کاهش درد بسیار مؤثر است. یکی از مواردی که به بیماران توصیه می‌کنیم، این است که در آب راه بروند. زیرا در آب فشار وزن بدن کم می‌شود و در نتیجه فشار روی زانو نیز کاهش می‌یابد، اما عضلات تحت فشار آب قرار می‌گیرد و تقویت می‌شوند. حالت دیگر ورزش‌های ساده‌ای است که بیمار روی زمین می‌نشیند و یک پایش را صاف بالا می‌آورد که این حرکت باعث تقویت عضله چهارسر ران می‌شود. اگر بیمار سرحال‌تر باشد، به آن‌ها می‌گوییم که ورزش ایروبیک یا هوازی انجام بدهند، اما به آن‌ها توصیه می‌کنیم که موقع ورزش، زانوهایشان زیاد خم نشود و تحت فشار زیاد قرار نگیرد. حتی برخی بیماران سؤال می‌کنند که آیا می‌توانیم از دوچرخه ثابت استفاده کنیم که پاسخ مثبت است، فقط باید زین دوچرخه را بالاتر بیاورند که زانو زیاد خم نشود. در مجموع ورزش‌های زیادی مخصوص زانو وجود دارد که به ۸۰ درصد بیماران مبتلا به زانو درد این ورزش‌ها را توصیه می‌کنیم و در بیشتر موارد با همین ورزش‌ها خوب می‌شوند، تنها در مورد ۲۰ درصد بیماران، این ورزش‌ها جوابگو نیست و کارشان به جراحی می‌کشد که این افراد تخریب زیاد مفصل زانو و سن بالا دارند.

چه دارو‌هایی برای درمان مشکلات زانو هستند؟

تنها دارو‌هایی که برای مبتلایان به زانو درد تجویز می‌کنیم، دارو‌های ضددرد و ضدالتهاب است و بقیه دارو‌هایی که در بازار به عنوان غضروف‌ساز در بازار وجود دارد، یا آمپول‌هایی که به زانو تزریق می‌شود، یا ژل‌هایی که به زانو تزریق می‌شود، هیچکدام پایه علمی ندارد. نتیجه بررسی‌ها نشان داده که تزریق این آمپول‌ها اثری نداشته یا اعلام شده که معلوم نیست اثری داشته باشد. در آخرین مقالاتی هم که انجمن ارتوپدی منتشر کرده، تاکید شده که این آمپول‌ها تجویز نشود و تنها چیزی که توصیه می‌شود، این است که داروی ضددرد تجویز شود تا مبتلایان به زانو درد بتواند ورزش کنند و با این ورزش‌ها که باعث تقویت عضلات می‌شود، به زندگی روزمره بازگردند. ما به بیماران توصیه می‌کنیم که اگر روزی دو بار هم قرص‌های مسکن مصرف کنند تا دردشان کاهش یابد و بتوانند ورزش کنند، هیچ اشکالی ندارد.

دکتر قماشی تاکید کرد: اکنون اوزون‌تراپی، پی‌آرپی یا تزریق ژل از جمله روش‌های درمانی است که انجام می‌شود، اما هیچ کدام قطعی نیست و فقط می‌تواند تا مدتی درد بیمار را کاهش دهد و اثر آن‌ها از مصرف مسکن بیشتر نیست. در برخی موارد شاهد هستیم که آمپول‌های گران‌قیمت خارجی به زانو تزریق می‌شود، اما این تزریق‌ها هیچ فایده‌ای ندارد و اگر زانوی بیمار تخریب شده باشد، یا بیمار در سنین بالا قرار دارد، بهتر است هیچ هزینه دیگری نکند و تنها به تعویض مفصل بی‌اندیشد.

وی در پاسخ به این که برخی از پزشکان اصرار دارند از پله استفاده نشود یا فشار به زانو وارد نشود، اما شما بر ورزش تاکید می‌کنید گفت: این که بر ورزش تاکید می‌کنیم منظور ورزش‌هایی است که فشار روی زانو را زیاد نکند، اما عضلات مرتبط را تقویت کند. این حرف درستی است که اگر فشار روی مفصل زانو زیاد شود، تخریب را شدت می‌دهد، اما تقویت عضلات زانو که ناشی از ورزش‌های خاص باشد، فشار روی زانو را کاهش می‌دهد و به بهبود بیمار کمک می‌کند.
 
 فوق‌تخصص جراحی زانو در پاسخ به اینکه برخی مبتلایان به زانو درد به شکسته‌بند یا عطاری‌ها مراجعه می‌کنند آیا این درمان‌ها اثر دارد و این رویکرد درستی است گفت: اکنون طب سنتی داریم که در دانشگاه‌ها نیز تدریس می‌شود و یکسری پزشکان در این زمینه تخصص می‌گیرند که به صورت کنترل شده است، اما دارو‌هایی که بدون نظارت و کنترل از عطاری‌های تهیه می‌شود و نمی‌دانیم چیست و چه تاثیراتی دارد، به هیچ عنوان تأیید نمی‌کنیم، زیرا هنگام مصرف این دارو‌های گیاهی اگر بیمار شانس بیاورد و اثر مخربی نداشته باشد، فایده‌ای نخواهد داشت.

وی به اثرات مخرب مصرف دارو‌های گیاهی اشاره کرد و گفت: بیمارانی را داریم که با تخریب شدید مفصل زانو یا لگن به پزشک مراجهه می‌کنند. این بیماران برای چاق شدن یا لاغر شدن از دارو‌های گیاهی استفاده کرده‌اند که در این گیاهان موادی وجود دارد که باعث تخریب شدید مفاصل بدن می‌شود و جوانان با این علایم به پزشک مراجعه می‌کنند. به عنوان مثال دختر یا پسر ۲۰ ساله‌ای با درد شدید زانو یا لگن به پزشک مراجعه می‌کند و هنگامی‌که بررسی می‌کنیم، متوجه می‌کنیم که مفاصل بدن این فرد تخریب شده و هنگامی‌که از او سؤال می‌کنیم چه کار کرده، متوجه می‌شویم به عطاری مراجعه کرده و گردی برای چاق شدن یا برای لاغر شدن گرفته که به «گرد فرشته» معروف است و مصرف این گرد تخریب مفاصل را به دنبال داشته است.

دکتر قماشی با تاکید بر این که دارو‌های گیاهی اگر از سوی متخصص پزشک طب سنتی صورت گرفته باشد، می‌توان آن‌ها را امتحان کرد گفت: به خاطر داشته باشیم که تمامی گیاهان تجویزی طب سنتی نیز تنها اثرات کاهش درد دارد. تاکنون هیچ تحقیقی ثابت نکرده که دارویی وجود دارد که می‌تواند مفصل تخریب شده را بازسازی کند. متاسافنه بافت غضروفی در بدن از بافت‌هایی است که‌ترمیم نمی‌شود، این یک واقعیت علمی تأیید شده است که یک سری از بافت‌ها در بدن وجود دارد که در صورت تخریب هرگز ترمیم نمی‌شود که غضروف هم یکی از آن‌هاست.

وی با اشاره به روش‌های جایگزینی گفت: روش‌های درمانی تحت عنوان بازسازی وجود دارد. به عنوان مثال گاهی یک غضروف را از یک نقطه از بدن بر می‌داریم و در جای دیگر وصل می‌کنیم. برخی از غضروف‌ها در نقطه‌ای از بدن قرار دارند که تحت فشار وزن نیستند و سالم می‌مانند به همین دلیل آن‌ها را از آن جا برمی‌داریم و در نقطه‌ای قرار می‌دهیم که تحت فشار وزن قرار دارد که به این روش «موزایید پلاستی» می‌گوییم. اما در سنین بالا که تخریب مفصل کلی است، تنها راهکار این است که مفصل را برداریم و مفصل مصنوعی را جایگزین کنیم و بقیه درمان‌ها جنبه کاهش درد دارد تا بیمار بتواند برای مدتی به زندگی خود ادامه دهد.

فوق‌تخصص جراحی زانو در پاسخ به این که تخریب زانو در مردان بیشتر است یا زنان گفت: بیماری‌های تخریب زانو در اثر سن در خانم‌ها بسیار بیشتر است به نوعی که تخریب زانو در خانم‌ها نسبت به آقایان ۹ به یک است. یعنی در قبال هر ۹ خانمی که تعویض مفصل می‌کنیم، یک آقا تعویض مفصل می‌شود. در آقایان حوادث بیشتر باعث مشکلات زانو می‌شود و با آسیب‌های در نتیجه ورزش و تصادف به پزشک مراجعه می‌کنند، اما در خانم‌ها بیشتر با مشکلات دژنراتیو (تخریب زانو در اثر گذر سن) به پزشک مراجعه می‌کنند.

دکتر قماشی در پاسخ به این که تأثیر پوکی استخوان بر زانو چقدر است گفت: پوکی استخوان ارتباطی به آرتروز ندارد، اما، چون استخوان را درگیر می‌کند، اطراف زانو را نیز درگیر می‌کند. البته هنگام تعویض زانو پوکی استخوان بسیار مهم است. اگر بخواهیم فردی که مبتلا به پوکی استخوان است را تعویض مفصل کنیم، در گام اول میزان پوکی استخوان را بررسی می‌کنیم، زیرا اگر پوکی استخوان شدید باشد، قبل و بعد از عمل باید تمهدیدات شدیدی بی‌اندیشیم. دارو‌هایی قبل و بعد از عمل به بیمار می‌دهیم، یا پروتزی که استفاده می‌کنیم باید متفاوت باشد. نکته مهم این است که ماندن پروتز در مفصل، مستلزم این است که استخوان سالمی باشد که بتواند پروتز را نگه دارد که در مورد همه بیماران به ویژه مبتلایان به پوکی استخوان این نکته بسیار اهمیت دارد.