آبانگان؛ یادمان ایزد بانوی آب‌ها، آناهیتا
بابک صدرنوری- (واژه جشن فارسی گرفته شده از yasna یسنه اوستایی است، به معنی ستایش و پرستش. هدف از برگزاری جشن‌ها و گردهمایی‌ها نزدیکی افراد جامعه و موانست آنان و تمرکز نیرو و اتحادو اتفاق بوده است. «۱»)
در جشن‌های ایران باستان همیشه شادی و تفریح با ستایش اهورا مزدا و آفرین و نیایش همراه بوده و برخلاف فرهنگ سامی، فرهنگ آریایی بیگانه با مویه وزاری و آمیخته با سرور و شادی بود.
جشن‌های ایران باستان به ۳ دسته تقسیم می‌شدند، جشن‌های سالیانه یا گهنبارها، جشن‌های ماهانه و جشن‌های متفرقه این جشن‌ها یادگاران نیاکان آریایی ما بودند که متاسفانه در طول تاریخ به علت جبر زمان و تعصبات بسیار از بین رفته و هم اکنون نمونه‌های بسیار اندکی در جامعه ایرانی باقی مانده است.
(درگاهشماری ایران باستان نام‌های دوازده گانه ماه‌ها با دوازه نام از اسامی روز‌ها مشترک هستند. بدین شیوه هر گاه نام روز و ماهی موافق می‌افتاد آن روز را جشن می‌گرفتند و از این رهگذر دوازده جشن در سال که بهتر است آن را جشن‌های ماهانه بنامیم، پدید می‌آمد. این جشن‌ها در جدول زیر نمایان است.
این‌ها جشن‌های دوازده گانه سال می‌باشد که در روزگار ساسانیان و پیش از آن با آداب و تشریفاتی فراوان برگزارمی شد «۲»)
ایرانیان روز‌های ماه سی روزه خود را با نام ایزدان می‌خواندند تا نام ایزدان که هر یک نماینده خصلتی نیکو هستند پیوسته جاری باشد. ایرانیان با یکی گشتن نام ماه و روز این فرخندگی را به جشن می‌نشستند مانند آبان روز دهمین روز گاهشماری باستانی و چهارم آبان گاهشماری کنونی که جشن آبانگان خوانده می‌شود.
(نزد ایرانیان باستان پس از آتش، آب دومین عنصر مقدس بود که درباره احترام به آن و ضرورت پاکیزه نگه داشتن این عنصر زندگی بخش تاکید‌های فراوان شده است. آبانگان جشنی بوده که ظاهراً به صورت همگانی و با حضور در کنار آب‌ها و پرداختن به جشن و شادی و خوردن و نوشیدن و نیز خواندن نیایش‌های مربوط به ایزدان آب‌ها برگزار می‌شده است «۳»)
(واژه آب که جمع آن آبان است در اوستا و پهلوی آپ و در سانسکریت آپه Apa و در فارسی هخامنشی آپی می‌باشد این عنصر، چون عناصر اصلی دیگر آتش، خاک و باد در آئین ایرانیان باستان مقدس بود و آلودن آن گناهی بزرگ به شمار می‌رفت به گواهی اوستا و نامه‌های دینی پهلوی، ایرانیان این چهار عنصر که پایه نخستین زندگی است را می‌ستودند. «۴»). در اوستا آبان فرشته‌ای است که به عنوان فرزند آب‌ها معرفی شده است. این اوست که آب‌ها راپخش می‌کند «یشت ۸ بند ۲۴- او نیروند و بلند قامت است و دارای اسب‌های تندرو، اما مانند هرمزدمهر، لقب اهوره دارد و مانند امشاسپندان درخشان است. در ودا‌ها نام او به صورت اپام نبات ظاهر می‌شود که خدای آب‌ها است.
برای برپایی جشن آبانگان در ایران باستان می‌توان دلایلی را برشمرد.
۱- از دید اسطوره ای- تاریخی: روایت است که در پی جنگ‌های طولانی بین ایران و توران، افراسیاب تورانی دستور داد تا کاریز‌ها و نهر‌ها را ویران کنند پس از پایان جنگ پسر تهماسب که زو نام داشت دستور داد تا کاریز‌ها و نهر‌ها را لایروبی کرده و با این کار و جاری شدن آب در نهر‌ها ایرانیان به جشن نشستند.
در روایت دیگر آمده است که پس از هشت سال خشکسالی، در ماه آبان باران آغاز به باریدن کرده از آن زمان جشن آبانگان پدید آمد.
ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه می‌گوید: (در این روز زو پسر تهماسب به پادشاهی رسید و مردمان را به حفر نهر‌ها و تعمیر آن امر کرد و در این روز به کشور‌های هفت گانه خبر رسید که فریدون، ضحاک را اسیر کرده و به سلطنت رسیده است و مردم را امر کرد که دوباره خانه‌های خود را صاحب شوند. «۵»)
۲- از دید آئینی: آناهیتا در زبان اوستایی، نام یک پیکر هندو- ایرانی است که ایزد بانوی آب‌ها «آبان» پنداشته و ستوده می‌شود و از این رو با نمادهایی، چون باروری و شفا و خرد نیز همراه است. آناهیتا، آناهید یا ناهید نام ایزد بانوی آب و باران در مذاهب ایران باستان است. بسیاری از ویژگی‌های این ایزد بانو با ایشتر نزدیکی دارد که مورد پرستش اقوام سامی از جمله بابلیان بود. هر دوی این ایزدان به سیاره ناهید «زهره» مربوطند. به احتمال زیاد «اوردیسور آناهیتا Aredvisura Anahita» نیز، چون میترا از ایزدانی بود که پیش از پیدایش زرتشت توسط مردم نواحی ایران مورد ستایش قرار می‌گرفت.
(واژه پارسی باستان «اناهیته» An – ahita که در پارسی میانه آناهید Anahid و در فارسی امروزی ناهید شده از پسوند نفی ان an یعنی نا و واژه اوستایی ahita یعنی آلوده پدید آمده است و معنی آن ناآلوده و پاک و بی گناه است «۶»)
از آناهیتا در عبارت «اردوی سور اناهیتا «در یشت پنجم از آبان یشت که یکی از دست نخورده‌ترین بخش‌های اوستاست تجلیل شده است.
اردوی به معنای بالنده و فزاینده است و سور هم ریشه است با نام خاص سورن در زبان‌های پهلوی و ارمنی به معنای نیرومند و اناهیتا هم که به معنای نیالوده و پاک است و این صفت آب‌ها و رود‌ها است که پاک و نیرومند و فزاینده هستند. آنچه در آبان یشت آمده است می‌توان به دو بخش کرد که یکی توصیف آناهیتا و ستایش آناهیتا است و بخش دیگر نامنامه‌ای از پادشاهان و نام دارانی است که آناهیتا را ستوده اند و از او یاری خوسته اند. در نقش رستم شاه نرسی حلقه پادشاهی را از دست آناهیتا می‌گیرد و در طاق بستان، آناهیتا به پیروزشاه ساسانی، حلقه پادشاهی می‌بخشد.
(آناهیتا ربه النوع آب‌های زمینی و آسمانی، فراوانی نعمت و شکوه زندگی و زاد و ولد و مربی گیاهان و ستوران است. از ترکیب و معنای نام آناهیتا که به معنای پاک دامن و بی آلایش است می‌توان به اساس اعتقاد هخامنشیان در مورد این بعنانو پی برد. «۷»)
می‌توان گفت: (همه ایزدان بزرگ ایرانی، چون میترا و آناهیتا که پیش از نهضت زرتشت معبودان این مردم بوده پس از روزگار او نیز هم چنان بر جای مانده و با گذشت زمان در مزداپرستی زرتشتی راه یافته اند هر یک یشت yast یا سرود ستایشی خود را به این آئین آورده اند که صورت زرتشتی شده آن‌ها در اوستا باقی است. «۸»)
استاد مردای غیاث آبادی در کتاب نوروزنامه معتقد است: (اردوسیورآناهید نامی برای یک رود و برای یک ستاره بوده است. اردوی همان رودآمودریا که بزرگترین، پرآب‌ترین طولانی‌ترین و پهن‌ترین رود همه سرزمینهای ایران در دوران باستان بشمار می‌آمد و آناهید نام سیاره معروف ناهید یا زهره بوده که زیباترین و چشمگیرترین ستاره آسمان است. ایرانیان باستان نیروی مینوی حاکم بر رود آمودریا و ستاره ناهید را یکی دانسته و بنام «اوردیسور آناهید» نام میبرند و حتی ناهید را آورنده آب‌های آمو دریا می‌دانند. از همین جاست که اعتقادی کهن شکل گرفته است که هنوز ایرانیان باور دارند که «آب و روشنایی از یک سر چشمه اند» و یا «آب روشنایی است». «۹»)
(با وجود دیرینگی و نفوذ پرستش میترا در ادوار پیش از ظهور زرتشت بعد‌ها این ایزد در میان ایرانیان تا اندازه‌ای به فراموشی سپرده شد، اما در مقابل چنین جریان فکری و دینی «ناهید» چنان مقامی در باور‌های ایرانیان بدست آورد که نه تنها پرستشگاه‌های بسیار زیاد و مجلل و باشکوهی از او می‌بینیم بلکه تندیس‌ها و نمادهایی ازاین ایزد بانو در سرتاسر ایران به جا مانده است. «۱۰»)
آناهیتا و مادها:
مادها آناهیتارا نماد باروری می‌دانستند و افزون بر آن فرمانده آب‌ها و رودخانه‌ها و دریا‌ها می‌شناختند. در کشفیات مربوط به سده‌های نهم و دهم پیش از میلاد در لرستان در مناطق خرم آباد و هرسین اشیای مفرغی مانند آینه‌ها و سنجاق سر و بشقاب و ظروف دیگری پیدا شده است که در بسیاری از آنهادو نماد ایزد بانوی آب‌ها «ماهی وانار» دیده می‌شود.
آناهیتا و هخامنشیان
از پادشاهان نخستین هخامنشی نوشته یا سندی از آناهیتا بدست نیامده است، ولی اردشیر دوم در سده پنجم پیش از میلاد در سنگ نبشته‌ای در همدان و شوش از اهورامزدا و میترا و آناهیتا به صورت یکسان درخواست درازی عمر و پیروزی و تندرستی می‌کند. از این دوره است که برای اناهیتا معابد باشکوه ساخته می‌شود. مرسوم کردن نیایش مهر و آناهیتا توسط اردشیر دوم هخامنشی در ایران و کشور‌های تابعه موجب اتحاد ملی و دینی پادشاهی هخامنشی گردید.
آناهیتا و پاریتان:
در این دوران ایزد بانوی آب در اوج شکوهمندی است. شکوه و بزرگی خرابه‌ها و سنگ‌های فرو ریخته معبد کنگاور هنوز هم چشم‌ها را خیره می‌کند. این معبد تا چند سده بعد از فروپاشی ساسانیان هنوز برپا بوده است و جهانگردان و تاریخ نویسان نامداری از آن نام برده اند. گزارش‌های فروانی از معبد‌های آناهیتا در شوش و همدان و استخر و ثروت فراوان و املاک بسیار گسترده آن در این دوران موجود است. عمده‌ترین پرستش گاه‌های ناهید در دوران اشکانی در هگمتانه یا همدان پایتخت تابستانی پارت‌ها قرار داشت. معبد کنگاور از جلوههای هنر پارت‌های اشکانی است. در شهر استخر پارس هم پرستشگاهی از آناهیتا وجود داشت که آتش ناهید یا آتوراناهید Athouranahid همیشه در آن روشن بود.
آناهیتا و ساسانیان:
ساسانیان پرورش یافته معبد آناهیتا استخر هستند. نکته جالب آنکه نخستین شاه ساسانی از درون معبد آناهیتا سربرون کرد و آخرین آن هم پس از رایزنی هیربدان در معبد آناهیتای استخر بنام یزدگرد سوم انتخاب شد. شکوه و بزرگی آناهیتا در دوره ساسانی به اوج می‌رسد.
بقایای معابد آناهیتا هنوزهم در جای جای این سرزمین اهورایی وجود دارد. در همدان- شوش- کازرون- نهاوند- کرمانشاه- آذربایجان و خراسان. در شهر کنگاور و در کنار جاده همدان به کرمانشاه در فاصله ۶۰ کیلومتری کرمانشاه، خرابه‌های معبدی وجود دارد که علی رغم گذشت پیش از ۱۴ قرن از ویران شدن آن هنوز هم عظمت و شکوه آن چشم هر بیننده‌ای خیره می‌کند. معبد آناهیتا در کنگاور به وسعت ۵ هکتار بنا گردیده بود و علت ساخته شدن این بنای عظیم در شهر کنگاور وجود آبی بود که در آن روزگار در این محل جاری بود. این آب بعد از سیراب کردن کشتزار‌های کنگاور به رود گاماسب می‌ریخته است.
آبانگان ویژه ستایش و بزرگداشت آبان «نام دیگر آناهیتا» ایزد بانوی آب‌های روی زمین و نگاهبان پاکی و بی آلایشی در جهان هستی است. اناهیتا در اسطوره‌های ایرانی، یکی از تابناک‌ترین چهره‌ها و یکی از کارآمدترین نقش ورزان است و در اوستا سرود بلند و زیبایی به نام «آبان یشت» ویژه نیایش و ستایش اوست.
(.. اوست برومندی که در همه جا بلند آوازه است. من اهورامزدا او را با نیروی خویش، هستی بخشیدم تا خانه و روستا و شهر و کشور را به پرورم و پشتیبان و پناه بخش و نگهبان باشم ... «۱۱»)
در دوره‌ای از تاریخ ایران، ایزد بانو آناهیتا یکی از مینویان سرآمد به شمار آمده و پرستش گاه‌های ویژه خود را داشته است. پیشکش‌هایی که پهلوانان و شهر یاران به نزد او می‌بردند و گزارش آن را در بند‌های ۲۱ تا ۸۳ آبان یشت می‌خوانیم گواه پایگاه والای این ایزد بانو است.
در اعتقاد زرتشتیان آناهیتا یاور «سپندارمذ» امشاسپند موکل بر زمین و نیز نگه دار نطفه زرتشت در دریاچه «کیانسه» است. نطفه‌ای که بعد‌ها نجات بخشان دین زرتشتی و پسران موعد زرتشت «اوشیدر- اوشیدرماه و سوشیانس» از آن به وجود خواهند آمد. از تمام این صفحات و نقش‌ها چنین بر می‌آید که آناهیتا خدای محبوبی بوده و همیشه علاقه و احترام عمیق پیروان بسیاری را به خود جلب کرده است. تندیس‌های باروری موسوم به الهه مادر و نمونه‌هایی مشابه که از تپه سراب کرمانشاه با قدمتی در حدود ۹۰۰۰ سال قبل از میلاد و در کاوش‌های ناحیه شوش به دست آمده تجسمی از این ایزد بانو می‌دانند. آناهیتا حامی عشق پاک و بی پیرایه است که اساس پیمان همسری و تشکیل خانواده‌های سالم و پاک نهاد است. او از عشق پاک در برابر وسوسههای اهریمنی پاسداری می‌کند.
آئین‌های روز آبنگان:
زرتشتیان در این روز همانند سایر جشن‌ها به آتشکده‌ها می‌روند و پس از آن برای گرامیداشت مقام ایزد آب‌ها به کنار جوی‌ها و نهر‌ها رفته و با خواندن اوستای «آبزور» که به آب و آبان تعلق دارد، اهورامزدا را ستایش کرده و درخواست فراوانی آب و نگهداری آن را کرده و پس از آن به شادی می‌پردازند. جالب این جاست که می‌گویند اگر در این روز باران ببارد آبانگان به مردان تعلق دارد و مردان تن خویش را به آب می‌سپارند و اگر باران نبارد آبانگان ویژه زنان است. جشن آبان با ستایش و نیایش در کنار چشمه سار‌ها و رود‌ها برگزار می‌شود. این جشن نیز به مانند دیگر جشن‌های کهن دیارمان پیوستگی با طبیعت را نمایان می‌سازد. ایرانیانی که در طی چندین هزار سال به پاسداری و پرستاری از آب و آتش پرداخته و جان خویش را نثار خاک پاک میهن خود نموده اند؛ و در پایان سروده‌ای از آبان یشت،ای اردویسور آناهیتا/ از پی این ستایش/ از پی این نیایش/ از پی آنچه تو را نیاز آورند/ از فراز ستارگان/ به سوی سرزمین اهورا آفریده/ به یاری خواستاری بشتاب/ که تو را فرا خواند/ که تو رهایی اش بخشی. «آبان یشت- بند ۱۳۲»
پانویس:
۱- گاه شماری و جشن‌های ایران باستان- هاشم رضی- ص ۶۳- انتشارات فروردین ۱۳۵۸،
۲- گاه شماری و جشن‌های ایران باستان- هاشم رضی- ص ۸۷- انتشارات فروردین ۱۳۵۸،
۳- گاه شماری و جشن‌های ایران باستان- هاشم رضی- ۷۷- انتشارات فروردین ۱۳۵۸،
۴- تاریخ نوروز و گاه شماری ایران- عبدالعظیم رضایی- ص ۸۷- نشر اقبال ۱۳۸۰،
۵- پچواک آثار الباقیه- ابوریحان بیرونی- ص ۲۴۵ «اکبر دانا سرشت»
۶- فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی- محمدحسن دولت- جلد ۱- ص ۶۲- نشر آثار-
۷- آئین مغان- هاشم رضی- ص ۷۴- نشر سخن ۱۳۸۲،
۸- آئین مغان- هاشم رضی- ص ۸۵- نشر سخن ۱۳۸۲،
۹- نوروز نامه- رضا مردای غیاث آبادی- ص ۱۷ – ۱۸- انتشارات نوید- ۱۳۸۶،
۱۰- شناخت اساطیر ایران- جان هینلز- ترجمه ژاله آموزگار- نشر چشم تهران ۸۸- ص ۳۹،
۱۱- آبان یشت- بند‌های ۳ – ۶ در اوستا- کهن‌ترین سروده‌های ایرانی- گزارش و پژوهش جلیل دولت خواه- چاپ نهم- جلد یکم- ص ۲۹۸
منابع:
۱- جشن‌های آب- هاشم رضی- چاپ ششم- ۱۳۸۵،
۲- زرتشت درگاثاها- هاشم رضی- نشر سخن ۱۳۸۲،
۳- مهرهی مهر- پوران فرخ زاد- نشر نگاه ۱۳۸۶،
۴- زبان فرهنگ اسطوره- ژاله آموزگار- نشر مهارت ۱۳۸۶،
۵- آیین زرتشت- مری بویس- ترجمه ابوالحسن تهام- نشر نگاه ۱۳۸۶
سپاس از شما به خاطر نوشتن و نشر این مطلب.